Βαδίζοντας από το Μοναστηράκι προς την Ασωμάτων, διαπίστωνε κανείς ότι, μέσα Ιουνίου, η τουριστική κίνηση της Αθήνας είναι ακόμη υποτονική. Προσπέρασα λιγοστούς επισκέπτες που έσερναν βαλίτσες με ροδάκια και παράγγελναν φρέντο στο χέρι. Εφτασα στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης, για μια ιδιωτική ξενάγηση σε μία από τις πιο ενδιαφέρουσες εκθέσεις που οργανώνονται αυτήν την περίοδο, με τίτλο «Ενθύμιον Κιουτάχειας». Σε μια χρονιά που σχεδόν όλα τα αφιερώματα περιστρέφονται γύρω από το 1821, το συγκεκριμένο σπάει τη «μονοκαλλιέργεια», για να μας πάει στη Μικρασία. Λειτουργεί άτυπα ως εκθεσιακός προπομπός για τις δράσεις που θα γίνουν το 2022 με αφορμή τη συμπλήρωση 100 ετών από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ο στόχος της, βέβαια, δεν είναι να εστιάσει τόσο στο τραυματικό αυτό γεγονός όσο να παρουσιάσει τα διάσημα κεραμικά της Κιουτάχειας στο ελληνικό κοινό.
Εύθραυστα, αλλά εντέλει εξαιρετικά ανθεκτικά στο πέρασμα του χρόνου, τα αντικείμενα από πηλό διηγούνται εύγλωττα τη δική τους ιστορία, που μπλέκει τους Ελληνες με τους Τούρκους και τους Αρμένιους, τους μάστορες με τους αγοραστές, τους κατακτητές με τους ηττημένους, την αισθητική παρακαταθήκη, αλλά και τη χρηστική αξία στην καθημερινότητα, όπως μου διηγείται ο συλλέκτης και ακούραστος μελετητής της κεραμικής Ντίνος Κόγιας. Χάρις σε πολυετείς έρευνες, ο Σαμιώτης δικηγόρος συγκέντρωσε το εξαιρετικό αυτό υλικό. Μαζί με τη Μήνα Μωραΐτη και την Γκρέτα Βασιλείου από το Μουσείο, έστηναν την έκθεση, ένα χάρμα οφθαλμών ανάμεσα στις βιτρίνες με τα ισλαμικά κεραμικά.
Η Κιουτάχεια –στο βορειοδυτικό τμήμα της Τουρκίας, περίπου σε 200 χιλιόμετρα απόσταση από την Κωνσταντινούπολη– ήταν πόλη που στάθηκε με αξιώσεις στην παραγωγή κεραμικών, όταν παρήκμασε η Νίκαια που προμήθευε την οθωμανική Αυλή. Ο λόγος ήταν τα πλούσια κοιτάσματα αργίλου (καολίνη) στην περιοχή. Σταδιακά ανέπτυξε τη δική της παράδοση. Δεν έμεινε στη σκιά των ιζνίκ, αλλά ανοίχτηκε σε μια τεράστια ποικιλία αγγείων και πλακιδίων, συχνά με επιρροές από την Κίνα, την Ιαπωνία, το Ιράν, αλλά και την Ευρώπη. Τα σπουδαιότερα εργαστήρια στελεχώνονταν κυρίως από μουσουλμάνους και Αρμενίους, με λιγότερους Ελληνες, μιας και η πόλη κατοικείται και από ελληνικό πληθυσμό, αποκλειστικά τουρκόφωνο.
Στις 4 Ιουλίου του 1921 ο ελληνικός στρατός, κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων για την κατάληψη της σιδηροδρομικής γραμμής Κωνσταντινούπολης – Βαγδάτης στους κόμβους των Εσκί Σεχίρ και Αφιόν Καραχισάρ, καταλαμβάνει και την Κιουτάχεια. Εισέρχεται μία ημέρα αργότερα, την 5η Ιουλίου. Από τις πρώτες κιόλας ημέρες της παρουσίας, στρατιώτες και αξιωματικοί αγοράζουν ενθύμια, για να τους θυμίζουν τη νικηφόρο πορεία, με τα αρχικά τους ή τα ονόματά τους. Η ελληνική κατοχή διήρκεσε ένα έτος, ένα μήνα και 14 ημέρες. Μέσα σε αυτό το διάστημα, δίσκοι, φλιτζάνια, τσαγιέρες, πιάτα, βάζα, ανθοδοχεία, μποτίλιες νερού, αλλά και πιο ογκώδη αντικείμενα, όπως τραπέζια με κεραμικές επιφάνειες, έφτασαν στην Ελλάδα μέχρι και ως προίκα για θυγατέρες και αδελφές. Ομως η κατάρρευση του μετώπου αντέστρεψε εντελώς την κατάσταση. Ελληνες και Αρμένιοι τεχνίτες βρέθηκαν στην προσφυγιά.
Η έκθεση ιχνηλατεί την αγγειοπλαστική παραγωγή του κέντρου πριν και μετά τα γεγονότα αυτά, καταγράφει την πορεία των προσφύγων μαστόρων όταν πλέον εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα, αλλά και τη μοίρα της Κιουτάχειας όταν απώλεσε το πολυπολιτισμικό στοιχείο της και τα εργαστήριά της έχασαν τα πολύτιμα χέρια και μυαλά που συνέχιζαν την κεραμική της παράδοση. Είναι μια βαθιά συγκινητική σύναξη αντικειμένων «Ενθυμίων Κιουτάχειας» για έναν κόσμο που χάθηκε, διασωθέντα από το πείσμα του Ντίνου Κόγια και άλλων αξιόλογων συλλεκτών.
[email protected]