Η συνάντηση κανονίστηκε στα γραφεία της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας για μια συζήτηση με τον ψυχίατρο-ψυχαναλυτή Νίκο Τζαβάρα και τον φίλο του ιστορικό Γιώργο Μαυρογορδάτο για το νέο βιβλίο του τελευταίου. Ενας καταξιωμένος ιστορικός και ένας έγκριτος ψυχαναλυτής δέχθηκαν να σταθούν απέναντι σε έναν βασιλιά που στις αρχές του 20ού αιώνα δίχασε την Ελλάδα. Η κοινή συνέντευξή τους, μια χειμαρρώδης ανταλλαγή επιχειρημάτων που συνέτειναν και αντέτειναν, άντλησε το λεξιλόγιό της από την ιστορική επιστήμη, την κοινωνιολογία και την ψυχανάλυση. Δυστυχώς δεν μπορούμε να τη μεταφέρουμε εδώ ολόκληρη, αλλά είναι σίγουρο πως μετά το τέλος της είχαν περάσει από το ψυχαναλυτικό ντιβάνι οι δύο εμβληματικές μορφές για την έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων και της Μικρασιατικής Καταστροφής, ο Κωνσταντίνος Α΄ και ο Ελευθέριος Βενιζέλος, και λίγο ώς πολύ όλοι εμείς οι παρευρισκόμενοι.
Αντικείμενο του πόθου
Το βιβλίο ονομάζεται «Τα γράμματα στην Πάολα», και στον υπότιτλο αναρωτιέται, «Τι μας λένε για τον Κωνσταντίνο τον Α΄» (εκδ. Πατάκης). Γι’ αυτή του τη μελέτη ο Γιώργος Μαυρογορδάτος αντλεί υλικό από την αλληλογραφία του βασιλιά με την Ιταλίδα ερωμένη του. Το αντιμετωπίζει μεν με διακριτικότητα, αλλά δεν διστάζει να ρίξει μια πολύ κοντινή ματιά στην προσωπικότητα ενός από τους πρωταγωνιστές μιας από τις πιο δραματικές περιόδους της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας με στοιχεία που παίρνει από το ίδιο του το χέρι.
Τι μας λένε για τον δημοφιλή αρχιστράτηγο, τον βασιλιά που λάτρεψε η μισή Ελλάδα και μίσησε η άλλη μισή, οι επιστολές που έστειλε στην ερωμένη του Πάολα φον Οστχάιμ μεταξύ 1912 και 1923; Τι μαθαίνουμε μέσα από αυτές για τον άνδρα, που κάποιοι θεωρούσαν συνεχιστή του Βυζαντίου, έλαβε τη γερμανική στραταρχική ράβδο από τον γυναικαδελφό του Κάιζερ Γουλιέλμο Β΄, απέκτησε 6 παιδιά με τη σύζυγό του Σοφία και ερωτεύθηκε κεραυνοβόλα σε ένα δείπνο Γαλλίδας κόμισσας στη «Μεγάλη Βρεταννία» τη χήρα ενός πρώην Γερμανού πρίγκιπα, η οποία είχε ξεκινήσει την καριέρα της ως ηθοποιός στο Λονδίνο;
Πρόκειται για μια ιδιότυπη ερωτική αλληλογραφία, στην οποία ο αποστολέας απευθύνεται στο αντικείμενο του πόθου του με θέρμη αλλά και τέτοια εξομολογητική διάθεση ώστε τα γράμματα να διαβάζονται ως προσωπικό ημερολόγιο και πολεμική ανταπόκριση εποχής. Ιδιαίτερα αυτές οι πληροφορίες φαίνεται ότι ενδιέφεραν πολύ την τυχοδιώκτρια Πάολα, η οποία αργότερα προσπάθησε να τις πωλήσει στον ιταλικό Τύπο. Παρά την ένταση των επιστολών, οι δύο εραστές συναντήθηκαν ελάχιστα: εννέα ημέρες μαζί «γέννησαν» εννέα χρόνια επιστολογραφίας. Λένε ότι η Σοφία, ενήμερη για τη σχέση τους, κατέστρεψε τις επιστολές της Πάολα προς τον Κωνσταντίνο μετά τον θάνατό του. Οσο γι’ αυτές που έγραψε εκείνος και σώζονται, έχουν σίγουρα υποστεί λογοκρισία – γεγονός που έθεσε κάποια όρια στην ανατομή του βασιλέως τόσο από τον ιστορικό όσο και από τον ψυχαναλυτή.
Ο κ. Γιώργος Μαυρογορδάτος
– Τι ρόλο παίζει στο ιστορικό σας έργο η μελέτη της ερωτικής αλληλογραφίας του Κωνσταντίνου Α΄;
– Γιώργος Μαυρογορδάτος: Ξεκίνησα τις αναλύσεις μου με βάση τις κοινωνικές δυνάμεις. Στην πορεία, όμως, ανακάλυψα ότι σε ιστορικές καμπές το διαπροσωπικό στοιχείο παίζει ρόλο, και ενδεχομένως κρίσιμο. Αν δηλαδή στη θέση του Κωνσταντίνου είχε παραμείνει ο Γεώργιος Α΄, η Ελλάδα δεν θα έμπαινε στην περιδίνηση που ονομάζεται Εθνικός Διχασμός, διότι εκείνος είτε θα υποχωρούσε στον πρωθυπουργό στο πλαίσιο της βασιλευόμενης δημοκρατίας, ή θα αποχωρούσε. Αντίθετα, ο Κωνσταντίνος λόγω της προσωπικότητάς του όχι μόνον δεν υποτάχτηκε στο θεσμικό πλαίσιο, αλλά αρνήθηκε και να παραιτηθεί προς χάριν του διαδόχου, κάτι που θα είχε δώσει στον ίδιο και στη χώρα μια διέξοδο.
Οι συγκεκριμένες επιστολές είναι λοιπόν ένα προνομιακό παράθυρο στον ψυχισμό του, γιατί αναδεικνύουν κρίσιμα στοιχεία της προσωπικότητάς του. Δείχνουν επίσης την αναντιστοιχία μεταξύ του πραγματικού του προσώπου και του ειδώλου που λάτρεψε η μισή Ελλάδα. Επιπλέον φωτίζουν ένα αίνιγμα: τη σχέση του με τον Βενιζέλο που ξεκίνησε ως αρμονική συνεργασία το 1912 για να καταλήξει σε βαθιά εχθρότητα και οριστική ρήξη το 1916. Τα γράμματα με βοηθούν να υποψιαστώ τους λόγους: αυτός ο τόσο ανασφαλής και ρηχός άνθρωπος δεν μπορούσε να ανεχθεί να τον καθοδηγεί ο πρωθυπουργός του. Ισως στην αρχή δέχθηκε την πνευματική κηδεμονία του Βενιζέλου, αλλά από κάποιο σημείο και μετά του έγινε ανυπόφορη.
– Νίκος Τζαβάρας: Το συγκεκριμένο βιβλίο είναι εκ μέρους του Γ. Μ μια νέα θεώρηση του ιστορικού υλικού. Συμφωνώ μαζί του, η προσωπικότητα του Κωνσταντίνου είναι διφορούμενη. Ο εγωκεντρισμός και η απουσία κάθε διάθεσης να αμφισβητήσει τον εαυτό του εμφανίζονται και στις επιστολές προς την Πάολα. Κατά την κρίση μου η γυναίκα αυτή δεν είναι παρά ένα πρόσωπο που χρειάζεται για την προβολή δικών του ψυχικών αναγκών στο οποίο προβάλλονται δικές του επιθυμίες. Δεν τον ενδιαφέρει, άλλωστε, να κατανοήσει. Τον ενδιαφέρει πρωτίστως να εκφράζεται προς κάποιον, και μάλιστα μέσα από ένα πολύ στενό, ναρκισσιστικό ορίζοντα. Την ερωτεύεται αιφνιδίως και αμέσως την εξιδανικεύει – και φαίνεται πως η απόσταση υποβοηθά τη συντήρηση μιας λατρευτικής σχέσης από την οποία αποκλείεται ένας ώριμος διάλογος μιας ουσιαστικότερης εκτίμησης του άλλου. Η δική του ανάγκη για εκμυστηρεύσεις είναι εκείνη που δεν μπορεί να περιοριστεί, είτε πρόκειται για προσωπικές εξομολογήσεις, είτε για ανταποκρίσεις από το μέτωπο, είτε για ιδεολογικές προτιμήσεις, όπως όταν λ.χ. της γράφει τα ρατσιστικά του σχόλια για τους στρατιώτες Σενεγαλέζους της Αντάντ.
– Παρ’ όλα αυτά κάποια στοιχεία της προσωπικότητάς του τον έκαναν εξαιρετικά λαοφιλή.
Ν. ΤΖ.: Οι προσμονές του λαού, υπαγορευμένες από τις ιστορικές συνθήκες, ήταν εκείνες που διαμόρφωσαν κατ’ αρχάς το είδωλό του. Δεν θεωρώ ότι διέθετε την προσωπική ακτινοβολία εκείνου του τύπου της χαρισματικής προσωπικότητας που εξαρχής προκαλεί τους όρους, το περιεχόμενο του διαλόγου με τις μάζες. Μάλλον ο λαός κινείτο προς εκείνον. Και ο ίδιος αποδέχθηκε τον ιστορικό του ρόλο.
– Γ. Μ.: Ο Κωνσταντίνος κουβαλούσε από τη γέννησή του λαϊκές προσδοκίες και φαντασιώσεις για τη Μεγάλη Ιδέα. Τις είχε φορτωθεί ήδη από τη βάφτισή του. Ο ίδιος την είχε ενστερνιστεί από παιδί και πίστευε ότι θα μπει στη Κωνσταντινούπολη νικητής. Η μεγάλη του δοκιμασία υπήρξαν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι. Δεν υπήρξε μόνον αρχηγός του στρατού, αλλά έκανε ό,τι έπρεπε για να τον λατρέψουν οι στρατιώτες. Αυτό είναι φανερό και μέσω της αλληλογραφίας του με την Πάολα. Οι στρατιώτες τον έβλεπαν παρόντα όχι μόνον ως αυστηρό ελεγκτή, αλλά ως έναν από αυτούς. Μοιραζόταν τις κακουχίες και τις στερήσεις τους. Ας μην ξεχνάμε ότι όλες οι οικογένειες στην Ελλάδα εκείνης της περιόδου είχαν τουλάχιστον ένα μέλος τους που πολέμησε με τον Κωνσταντίνο. Η εικόνα του έφιππου νικηφόρου βασιλιά δεν ξεχάστηκε εύκολα.
Ο κ. Νίκος Τζαβάρας.
Ενα «αλλόκοτο» φαντασιωσικό πάθος
– Ο στρατηλάτης και ο αδύναμος άντρας συνυπάρχουν;
– Ν. ΤZ.: Προφανώς. Οταν είσαι κουρασμένος ψυχικά από ρόλους της καθημερινότητας που είναι δύσκολοι και επώδυνοι, τότε στον ιδιωτικό σου βίο προσπαθείς να επιτύχεις την υπεραναπλήρωση υιοθετώντας ρόλους από την παιδική σου ηλικία, μέσω της παλινδρόμησης. Ο στρατηλάτης επωμίζεται βαρύτατους ρόλους και η υπεραναπλήρωση γίνεται μέσω της ερωτικής αλληλογραφίας με την Πάολα. Συμβαίνει συχνά η δημόσια συμπεριφορά να διαφέρει από τον ιδιωτικό βίο. Και ο ιδιωτικός βίος αποτελεί αναγκαίο συμπλήρωμα του δημόσιου και του επαγγελματικού. Η καθημερινότητα καθορίζεται από συμβάσεις εξορθολογισμένης προσμονής, καθώς είμαστε υποχρεωμένοι να διαδραματίσουμε καθορισμένους ρόλους. Οι εντάσεις πρέπει κάπου να διοχετευτούν, και ο Κωνσταντίνος Α΄ ανακάλυψε την Πάολα ως συνομιλητή του.
– Συνεπώς τη χρησιμοποιεί μόνον ως αποδέκτη των εξομολογήσεών του;
– Ν. ΤZ.: Εγώ εκεί καταλήγω. Σε αυτό έγκειται η κατά κάποιον τρόπο προβολική διαμόρφωση της εικόνας της συνομιλήτριάς του. Αλλωστε και όταν προσπαθεί να συνομιλήσει μαζί της, εκείνη δεν αποκτά τις ιδιότητες ενός συγκεκριμένου προσώπου, δεν πρόκειται ούτε καν για μία σχέση με γνήσιο φιλικό περιεχόμενο. Δεν γνωρίζει την Πάολα. Είναι περισσότερο η ψυχική ανάγκη που τον κάνει να στρέφεται προς ένα υπερτιμημένο, όπως λέμε στη γλώσσα της ψυχανάλυσης, ερωτικό αντικείμενο. Κατ’ αναλογία με εφηβικές ερωτικές εκδηλώσεις, μόνον που ο Κωνσταντίνος είναι ήδη ένας «ώριμος» άντρας.
– Γ. Μ.: Διαφωνώ. Υπάρχει στη σχέση τους ένα επίπεδο που είναι το καθαρά ερωτικό, σεξουαλικό. Οσα έχουν βιώσει στις 9 μέρες που πέρασαν στο Τατόι χωρίς εμπόδια και περισπασμούς, αυτά τον αγκιστρώνουν στην ανάμνησή της. Σε ένα δεύτερο επίπεδο η αλληλογραφία δικαιολογείται από μια προσωπική ανάγκη εξομολόγησης, η οποία όμως δεν στρέφεται προς την οικογένειά του, τη στενή, ή την ευρύτερη βασιλική. Εξομολογείται σε αυτήν την τυχαία Ιταλίδα τυχοδιώκτρια, βρίσκει δηλαδή ως διέξοδο ένα εντελώς ακατάλληλο πρόσωπο.
– Ωστόσο αυτή η παράδοξη σχέση διατηρείται περίπου 10 χρόνια. Γιατί;
– Γ. Μ.: Μάλλον επειδή νιώθει μοναξιά, και επειδή θεωρεί ότι μπορεί να της ανοίγει την καρδιά του. Η αλήθεια είναι πως η σχέση τους μετά το 1913 είναι πλέον πλατωνική και ολοένα περιορίζεται μέχρι που σταματά μάλλον με δική της πρωτοβουλία. Ο Κωνσταντίνος Α΄ ερωτεύτηκε την Πάολα ως διάδοχος, άρα χωρίς πολλές ευθύνες. Μετά τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν, η χώρα ετοιμαζόταν για πόλεμο, εκείνος έγινε αντιβασιλέας και αρχιστράτηγος, μετά βασιλιάς. Τότε πια αισθάνθηκε ότι δεν μπορούσε να διακινδυνεύσει να τον δουν μαζί της ούτε στην Ελλάδα ούτε στο εξωτερικό. Παρ’ όλα αυτά, όταν έπειτα από πρόσκλησή του εκείνη πήγε στη Θεσσαλονίκη τον Ιούλιο του 1913, δεν δίστασε να χρησιμοποιήσει τον γιο του Αλέξανδρο ως «βιτρίνα». Με εκείνον τριγύριζε στη Θεσσαλονίκη η ασυγκράτητη Πάολα, και ο κόσμος χειροκροτούσε το ζευγάρι. Καθιστώντας όμως τον γιο του φορέα των ερωτικών του μυστικών, επιβεβαίωσε τον εγωκεντρικό χαρακτήρα του σε αντίθεση με την εικόνα του καλού οικογενειάρχη που πρόβαλλε.
– Ν. ΤΖ.: Πιστεύω ότι συντηρεί τη σχέση επειδή χρειάζεται μία εξιδανικευμένη συνομιλήτρια. Σε αυτό συνηγορεί η λογόρροια που χαρακτηρίζει τα γράμματά του, μια έκρηξη λέξεων που δεν αναμένεται –σημειώνει– ούτε από τον ίδιο. Η σχέση με την πάροδο του χρόνου, όπως αντικατοπτρίζεται στην αλληλογραφία, γίνεται ολοένα και πιο αποκαλυπτική για τις νευρωτικές του ανάγκες. Πρόκειται για ένα «αλλόκοτο», φαντασιωσικό πάθος ασυνόδευτο από συναντήσεις με απτό ερωτικό περιεχόμενο. Μπορεί να είναι παθολογικό αλλά και ανθρώπινο. Νομίζω ότι στον Κωνσταντίνο της αλληλογραφίας εμφανίζονται απορίες για την ταυτότητα του. Γι’ αυτό καταγράφει τα όνειρά του. Μόνον που για την ερμηνεία τους στράφηκε στην Πάολα, που εκτός των άλλων ήταν και χαρτορίχτρα.