Εκδοτικό γεγονός της χρονιάς θεωρώ τη νέα μετάφραση του μοναδικού μυθιστορήματος του Ράινερ Μαρία Ρίλκε, οι «Σημειώσεις του Μάλτε Λάουριντς Μπρίγκε» από τις εκδόσεις Κίχλη και έναν εκλεκτό μεταφραστή, τον συγγραφέα και εικαστικό καλλιτέχνη Αλέξανδρο Ισαρη. Ο κ. Ισαρης έχει μεταφράσει μεγαθήρια: Τόμας Μαν, Βιρτζίνια Γουλφ, Πέτερ Χάντγκε, Μούζιλ, Κανέτι, Μπέρνχαρντ και πολλούς άλλους. Ωστόσο, με τις «Σημειώσεις» βάζει τελεία στις μεταφράσεις.
Οπως μου είπε όταν τον επισκέφθηκα στο σπίτι του, στο Μετς, όπου εγκαταστάθηκε ερχόμενος από τη Θεσσαλονίκη πριν από περίπου σαράντα χρόνια, με τον Ρίλκε «έκλεισα ως μεταφραστής». Εργασία που τον απασχόλησε τέσσερα χρόνια, εξαιτίας της οποίας ξυπνούσε μέσα στη νύχτα ψάχνοντας λύσεις μεταφραστικές. «Μπορεί να περνούσαν και τρεις και τέσσερις μέρες μέχρι να βρω τη σωστή λέξη», μου έλεγε χαρακτηριστικά. «Εχω μεταφράσει δύσκολους συγγραφείς, αλλά τίποτα δεν ήταν τόσο εξοντωτικό όσο αυτό το βιβλίο».
Το μοναδικό αυτό μυθιστόρημα ενός μεγάλου ποιητή, κυκλοφορούσε στη χώρα μας από τις εκδόσεις Το Ροδακιό στην παλαιά μετάφραση του Δημήτρη Δήμου αλλά τώρα, με την προσθήκη και των εκτενών σχολίων του Ισαρη, η ονειρώδης αυτή αφήγηση ενός μοναχικού ανθρώπου στο Παρίσι, ο οποίος στοχάζεται πάνω στην ύπαρξη, ενθυμούμενος τα παιδικά του χρόνια, προσφέρεται για νέα ανάγνωση.
«Εχει επικρατήσει ο “Οδυσσέας” του Τζόις να λογίζεται ως εμβληματικό μοντερνιστικό μυθιστόρημα», μου είπε ο κ. Ισαρης, «όχι το έργο του Ρίλκε, το οποίο στέκει “μόνο” του σε σχέση με τα έργα του Κάφκα, του Ελιοτ, της Γουλφ, παρότι είναι στο πνεύμα της εποχής. Πράγματι, δεν μοιάζει με αυτά. Ο Τζόις έχει το χαρακτηριστικό ιρλανδέζικο χιούμορ. Ο Ρίλκε ως Γερμανός δεν φημίζεται για το χιούμορ του!», σχεδόν αναφωνεί ο κ. Ισαρης γελώντας ο ίδιος.
«Στο βιβλίο αποδίδεται καταπληκτικά η αίσθηση του ξένου μέσα σε μια πόλη. Εχει πολλά πράγματα από τη δική του ζωή αλλά και αυτούσιες επιστολές, κυρίως με τη Σαλομέ. Ο Ρίλκε κρατούσε καθημερινά ημερολόγιο. Στα άπαντά του, οι επιστολές καταλαμβάνουν περισσότερο χώρο από το ατόφιο λογοτεχνικό έργο του. Το μόνο άτομο με το οποίο μίλησε όσο βρισκόταν στο Παρίσι ήταν ο Ροντέν (υπήρξε γραμματέας του γλύπτη αλλά μετά έναν άσχημο τσακωμό τον έδιωξε). Ηταν μοναχικό άτομο, ζούσε φτωχικά αλλά είχε πολλούς πλούσιους φίλους που τον φιλοξενούσαν στους πύργους του. Κατά τα άλλα δεν είχε εισοδήματα, ήταν ένας καθ’ όλα ποιητής. Νιώθει ξένος προς τα πάντα, γι’ αυτό και καταφεύγει συχνά στην πιο φωτεινή παιδική του ηλικία. Εζησε βέβαια σαν πρίγκιπας όσο ήταν με την ιδιοκτήτρια του Ντουίνο, με κόμισσες που τον φιλοξενούσαν στη Βενετία – λάτρευε τη Βενετία».
Οι «Σημειώσεις» είναι το πεζογράφημα ενός ποιητή αλλά σε καμία περίπτωση δεν πρόκειται για ποιητική πρόζα. «Στα γερμανικά διατηρείται η μεγάλη μουσικότητα του ποιητικού λόγου», λέει επ’ αυτού ο κ. Ισαρης, «κάτι που με κούρασε πολύ – έγραψα ολόκληρες σελίδες ξανά και ξανά για να αποκτήσει και το ελληνικό κείμενο την αντίστοιχη μουσικότητα. Στο τέλος του έργου υπάρχει ένα αριστουργηματικό κεφάλαιο για την αγάπη, όπου χρησιμοποιεί την ιστορία του άσωτου υιού. Είναι το πιο ποιητικό κείμενο, αλλά και σχεδόν αδύνατο να μεταφραστεί. Υπόψη, θεωρούσε τη μουσική την πιο επικίνδυνη από όλες τις τέχνες διότι μπορεί να επηρεάσει σε βάθος την ανθρώπινη ψυχή, μέχρι τρέλας. Το κεφάλαιο για τον Μπετόβεν στο βιβλίο είναι εκπληκτικό».
Η ερωμένη
Οταν μιλάς για τον Ρίλκε, όμως, αναγκαστικά πρέπει να μιλήσεις και για τη Λου-Αντρέα Σαλομέ, η οποία υπήρξε ερωμένη του. «Ερωμένη και φίλη που έμεινε σταθερά συνδεδεμένη μαζί του μέχρι το τέλος της ζωής του. Οι παθιασμένοι έρωτες που έζησε με διάφορες γυναίκες δεν περνούν ωστόσο στις “Σημειώσεις”, όπου ο κεντρικός χαρακτήρας είναι ένας 28χρονος που φτάνει στο Παρίσι για να αφιερωθεί στη λογοτεχνία. Καθ’ όλη τη διάρκεια του βιβλίου, δεν μιλά ούτε έρχεται σε επαφή με κανέναν. Μιλάμε για την απόλυτη μοναξιά».
Αν κάτι θυμάμαι έντονα από την πρώτη ανάγνωση των «Σημειώσεων» είναι το στοιχείο του παραφυσικού, με τον τρόπο που φασματικές παρουσίες εμφανίζονται σε κομβικές σκηνές της ταινίας «Ο καθρέφτης» του Ταρκόφσκι. «Θα έλεγα ότι είναι ένα μοντέρνο μεταφυσικό βιβλίο, και πολύ ανατριχιαστικό επίσης», σχολιάζει ο κ. Ισαρης. «Ο Ρίλκε εξάλλου ισχυριζόταν ότι μιλούσε με τους αγγέλους, ότι ο Θεός του υπαγόρευσε τους δύο πρώτους στίχους από τις “Ελεγείες” του Ντουίνο. Στα σπίτια που τον φιλοξενούσαν στη Γερμανία άκουγε τους αγγέλους να του μιλούν πίσω από τις ντουλάπες. Ηταν πνευματιστής: καλούσε τα πνεύματα, κι όταν εμφανίστηκε μια γυναίκα στον πύργο του Ντουίνο και του είπε ότι πρέπει να πάει στην Ισπανία, μέσα σε δύο μέρες έφυγε. Ηταν πάντοτε μεταξύ δύο κόσμων».