ΜΑΡΙΛΙΑ AISENSTEIN-ΑΒΕΡΩΦ
Από την τέχνη της τοξοβολίας στην «τέχνη» της ψυχανάλυσης
μτφρ. Τερέζα Βεκιαρέλλη
εκδ. Γαβριηλίδης, σελ. 230
«Ο καπετάνιος κοίταξε τη Φερμίνα Δάσα και είδε ανάμεσα στα τσίνορά της τις πρώτες λάμψεις του χειμωνιάτικου πάγου. Επειτα κοίταξε τον Φλορεντίνο Αρίσα, την ακατανίκητη αυτοκυριαρχία του, τον ακλόνητο έρωτά του και ξαφνικά τρόμαξε με την όψιμη προαίσθηση ότι, περισσότερο και από τον θάνατο, εκείνη που δεν έχει όρια είναι η ζωή». Αυτό το παράδειγμα αναφέρει η διεθνούς φήμης ψυχαναλύτρια Μαρίλια Αϊζενστάιν-Αβέρωφ από το κλασικό μυθιστόρημα «Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας» του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, για να μιλήσει για μια πτυχή της ψυχής, που απασχόλησε τον Φρόιντ και απασχολεί και εκείνη στο καινούργιο της βιβλίο, την ενόρμηση του θανάτου. Και συμπληρώνει τη σκέψη της με τη φράση: «Σε τι είναι πιο γόνιμο ακόμη σήμερα το να φειδόμαστε την έννοια της ενόρμησης του θανάτου;».
Με τον παιγνιώδη τίτλο «Από την τέχνη της τοξοβολίας στην “τέχνη” της ψυχανάλυσης», η διδάσκουσα αναλύτρια της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας και της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας του Παρισιού παρομοιάζει το «επάγγελμα» του ψυχαναλυτή σαν τον τοξοβόλο. Εξ αφορμής της αγαπημένης της ιαπωνικής κουλτούρας μελετά την ιαπωνική τέχνη της τοξοβολίας, παρατηρώντας ότι ο τοξοβόλος, όπως τελικά και ο ψυχαναλυτής, όταν στοχεύει κάτι, στοχεύει τον εαυτό του. Η παλίνδρομη κίνηση αυτού του μπροστά-πίσω δεν αφήνει κανέναν ανεπηρέαστο. Ούτε τον αναλυόμενο, πόσο μάλλον τον αναλυτή, ο οποίος σε κάθε ανάλυση, σε κάθε συνεδρία εκτίθεται ψυχικά απέναντι στη συνεχή, συνειδητή και ασυνείδητη, αλληλεπίδραση με τον άλλον.
Στο βιβλίο αυτό που κυκλοφόρησε το καλοκαίρι του 2018, υπάρχουν κεφάλαια στα οποία η ψυχαναλύτρια με τη βαθιά, πολυεπίπεδη γνώση της, όχι μόνον για την ψυχαναλυτική επιστήμη, αλλά και για άλλες επιστήμες, για τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο, θίγει ένα πολύ σημαντικό σημείο στη σκέψη του Φρόιντ. Αναλύει τον τρόπο που ο ανθρώπινος ψυχισμός διαχειρίζεται μέσα στη ζωή την ενόρμηση του θανάτου, δηλαδή το αρνητικό. Ο θάνατος, αυτός καθαυτός, τίθεται ως όριο μη περατό. Εντούτοις, η ενόρμηση του θανάτου βρίσκεται στο συνεχές της ζωής. Δεν υπάρχει ενόρμηση της ζωής χωρίς τη ροπή προς το αρνητικό. Και αυτό, σαν σκέψη μας ωθεί να δούμε υπό διαφορετικό πρίσμα τις συνειδητές και κυρίως τις ασυνείδητες δράσεις του ανθρώπου. Η πολιτική, ο έρωτας, οι επιχειρήσεις, ο αθλητισμός, το ξεπέρασμα των ορίων που συναντάμε σε δραστηριότητες όπως είναι το ράλι, οι αγώνες με μοτοσικλέτες ή ακόμα και η χρήση ναρκωτικών ουσιών και αλκοόλ μπορούν να ιδωθούν υπό αυτό το πρίσμα. Περισσότερο άρρητα, μπορούμε να δούμε την ενόρμηση του θανάτου στις θεραπείες που δεν προχωρούν από αντιστάσεις του αναλυόμενου ή όσον αφορά την επικαιρότητα, με τις επιτυχίες του Τσιτσιπά ή του Λάνθιμου στο εξωτερικό, να σταθούμε στον ασυνείδητο φθόνο μιας χώρας που δεν επιτρέπει να διαφοροποιηθεί κάποιος που ξεχωρίζει. Το αρνητικό, όμως, μπορεί να αποδειχθεί αναγκαίο για να επισημανθεί το θετικό. Καμιά φορά το να αποδεχθείς παθητικά ένα πένθος, μια απώλεια, μια ήττα, μπορεί να προφυλάξει τη ζωή από τη «ζωοφόρο» δίνη της αποφυγής της πραγματικότητας.
Σκέφτομαι ότι οι μεγάλοι δημιουργοί έχουν ασυνείδητα περιγράψει την ενόρμηση του θανάτου καλύτερα από οποιονδήποτε ψυχαναλυτή. Γι’ αυτό συχνά οι ψυχαναλυτές συντροφεύονται από τα αριστουργήματα της τέχνης, όπως άλλωστε συχνά κάνει στο έργο της και η Μαρίλια Αϊζενστάιν.Τ
Το «Κλειδί» του Τανιζάκι
Γνωρίζοντας την αγάπη της για την ιαπωνική λογοτεχνία, διαβάζοντας το βιβλίο, μου ήρθε στο μυαλό ένα μυθιστόρημα που είχα διαβάσει στην ελληνική του μετάφραση, από τις εκδόσεις Αγρα*. Το «Κλειδί» του Τανιζάκι με πρόλογο και μετάφραση του Παναγιώτη Ευαγγελίδη, περιγράφει την ερωτική ζωή ενός ζευγαριού σε σημείο βιολογικής εξόντωσης του συζύγου. Η συνάντηση του συζύγου με την πιο ακραία μορφή ηδονής που θα μπορούσε να του προσφέρει η σύζυγός του, μέσα από ένα παιχνίδι ημερολογιακών αποκαλύψεων, προσφέρει ως υλικό μια ετεροχρονισμένη ανάλυση της θεωρίας του Σίγκμουντ Φρόιντ στο περίφημο δοκίμιό του (1920, στα ελληνικά 2014, εκδ. Πλέθρον, μτφρ. Βασίλης Πατσογιάννης) «Πέρα από την αρχή της ευχαρίστησης». Οπως εύστοχα γράφει ο συγγραφέας διά στόματος της ηρωίδας του, «η ακόρεστή μου φύση δεν μου άφηνε τον χρόνο να ανησυχήσω για τέτοια πράγματα. Εκλεινα τα μάτια στον φόβο του θανάτου και εμπιστευόμουν το κορμί μου ολόψυχα στην ερωτική παρόρμηση όπου και αν με πήγαινε. Ο άνδρας μου, αν και σοκαρισμένος μπροστά στο θράσος και στην απερισκεψία μου, και πολύ ανήσυχος για την έκβαση των πραγμάτων, τελικά αφέθηκε να παρασυρθεί». Ερως, θάνατος παραμένουν τα σημαντικά ανθρώπινα ζητήματα και καμιά φορά η επιθυμία για ζωή είναι ως άλλη Σαλώμη ενδεδυμένη με τα πέπλα της επιθυμίας του θανάτου.
*Το «Κλειδί» του Τανιζάκι επανακυκλοφορεί με νέο εξώφυλλο από τις εκδόσεις Άγρα.