Ολοκληρώνοντας την ανάγνωση του πιο πρόσφατου βιβλίου του Νικόλα Σεβαστάκη, με τον τίτλο «Ανθρωπος στη σκιά» (Πόλις), σκέφτηκα ότι θα ήθελα στις τελευταίες σελίδες να περιλαμβάνεται ένα χρονολόγιο με τα ιστορικά γεγονότα της περιόδου στην οποία αναφέρεται η πλοκή.
Δεν το αναλογίστηκα επειδή πρόκειται για μια μελέτη, μολονότι ο συγγραφέας είναι πολυγραφότατος ακαδημαϊκός, καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Το σκέφτηκα επειδή αυτό το μυθιστόρημα –μυθοπλαστική αναπαράσταση της Ελλάδας των τελευταίων σαράντα χρόνων, που θα μπορούσε να αναφέρεται και στη σύσταση της πρώτης γενιάς της «17 Νοέμβρη»– επιδιώκει να διαπεράσει ένα «νεφέλωμα σιωπής», όπως λέει ο συγγραφέας, και να γεννήσει μια συζήτηση «σε σχέση με τα σκοτεινά χωράφια της πολιτικής μας ιστορίας».
Μιλήσαμε από το τηλέφωνο, επειδή ο Νικόλας Σεβαστάκης ζει στη Θεσσαλονίκη. Το βιβλίο του που κυκλοφόρησε πολύ πρόσφατα, συνέπεσε με την επικαιρότητα: Το αίτημα για άδεια του κρατουμένου στις φυλακές, μέλους της «17 Νοέμβρη» Δημήτρη Κουφοντίνα, και τις αντιδράσεις που προκαλεί στην Πολιτεία και στην ελληνική κοινωνία. Δεν ήταν, όμως, πρόθεση του συγγραφέα να «αρπάξει τη στιγμή» και να ασχοληθεί με τον ένοπλο αριστερισμό.
H φωνή της λογοτεχνίας
«Από χρόνια διαβάζω και ανασκαλεύω πλευρές αυτής της σύνθετης ιστορίας, ιδίως για την Ευρώπη των δεκαετιών του ’70 και του ’80», σχολιάζει. «Δεν είχα, όμως, καμιά επιστημονική εξειδίκευση με το θέμα και, για να πω την αλήθεια, ούτε με ενδιέφερε μια κοινωνιολογία της αριστερής πολιτικής βίας. Εχω γράψει φυσικά κάποια πολιτικά κείμενα για την τρομοκρατία, πιστεύω όμως πως η λογοτεχνία μπορεί να μιλήσει πιο καθαρά και δίχως “μεσάζοντες”. Γιατί στο μυθιστόρημα τα άτομα και οι ευθύνες τους δεν θάβονται κάτω από τους εύκολους ιδεολογικούς χαρακτηρισμούς και την αφ’ υψηλού πολιτική ιστορία. Αυτό το μυθιστόρημα είναι η φανταστική ανάπλαση ενός κόσμου που έχει πεθάνει, μολονότι υπάρχουν πάντοτε αυτοί που φαντάζονται και θέλουν την “επικαιρότητά” του».
Ισως, λοιπόν, το πολιτικό μυθιστόρημα είναι ένας τρόπος να πλησιάσουμε κάποια δύσβατα μονοπάτια της σύγχρονης ιστορίας, αναπτύσσοντας μέσω της φαντασίας έναν κόσμο που εκτείνεται πέρα από τον περιορισμένο χώρο της πολιτικής – το ίδιο έχει συμβεί στο παρελθόν με το θέμα του Εμφυλίου, που η λογοτεχνία τόλμησε νωρίς να ανασκαλέψει εις βάθος και πέρα από ιδεολογικά αφηγήματα ένθεν κακείθεν.
Το εξώφυλλο του βιβλίου που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις.
Ο Φάνης Αυγερινός, ο κεντρικός λογοτεχνικός ήρωας, προτού γίνει «άνθρωπος της σκιάς» είναι ένας νεαρός της δεκαετίας του ’70 που η ζωή του κάποια στιγμή παίρνει αλλιώτικο δρόμο. «Μυείται σε αυτό το παράταιρο βλέμμα στα πράγματα που χαρακτηρίζει τον συγκεκριμένο χώρο», λέει ο συγγραφέας. «Ο προσηλυτισμός του είναι ταχύς, η ιστορία επιταχύνεται και μαζί της η αποκοπή του ήρωα από τις αγωνίες της γενιάς του. Αν υπάρχουν “κενά” στην ιστορία του Αυγερινού είναι γιατί η ίδια η ύπαρξη ενός τέτοιου ανθρώπου έχει αδιευκρίνιστα σημεία, τα οποία ούτε ο “παντογνώστης” συγγραφέας είναι υποχρεωμένος να φέρει στο προσκήνιο. Επειδή αυτή είναι η φύση της σχέσης του με τον κόσμο: γεμάτη ψιθύρους που εμείς (οι έξω) δεν μπορούμε ν’ ακούσουμε».
Είναι βέβαιο πως όσοι αναγνώστες ανήκουν στην ίδια γενιά με τον Φάνη Αυγερινό, θα περπατήσουν μαζί του στις γειτονιές που συχνάζει, θα νιώσουν ότι συναντούν παλιούς τους φίλους, θα ξανακούσουν τα τραγούδια της εποχής και θα θυμηθούν εκφράσεις που χαρακτήρισαν τη μεταπολιτευτική Ελλάδα. Ο συγγραφέας την εικονογραφεί με ρεαλισμό, χρησιμοποιώντας τον λόγο προκειμένου να κατανοήσει τα φαινόμενα και τα πρόσωπα. Οταν, όμως, το υλικό είναι πολιτικό, μήπως η λογοτεχνία απειλείται; «Τα πολιτικά θέματα έχουν πάντα δυσκολίες στο λογοτεχνικό τους χειρισμό. Και το συγκεκριμένο θέμα του Ελληνα που προχώρησε στην επιλογή της ένοπλης βίας ακόμα περισσότερες. Πιστεύω πως δεν προσφέρεται για ποιητική πρόζα και η δική μου απόφαση ήταν να αποφύγω όσο το δυνατόν την αλληγορική ή “φιλοσοφική” προσέγγιση που θα αγνοούσε και θα σνομπάριζε τους μικρόκοσμους. Θέλω να πω ότι οι άνθρωποι αυτοί εντάσσονται στην ελληνική ζωή και σε οικογενειακές ή ερωτικές ιστορίες που τους αφορούν και συχνά καθορίζουν και τα βήματά τους».
Δεν είναι, λοιπόν, μόνον με το περιεχόμενο, αλλά και με τη μορφή της αφήγησης μέσω των οποίων ο Νικόλας Σεβαστάκης παίρνει θέση απέναντι στο θέμα του. Στη συζήτησή μας αναφέρεται στα βιβλία πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας, «εξαιρετικά» όπως τα χαρακτηρίζει, που έχουν κυκλοφορήσει και μιλούν για την ιστορία των συγκεκριμένων δεκαετιών, και μάλιστα από διαφορετικές σκοπιές. Ωστόσο, η ιστορική περίοδος παραμένει σκοτεινή, και λείπει η εμπεριστατωμένη έρευνα που θα καλύψει τον ουσιαστικό χώρο μεταξύ ανούσιων προσωπικών λεπτομερειών και τυποποιημένων γενικοτήτων. «Υπάρχουν σιωπές, μισά λόγια ή τακτοποιημένες εξηγήσεις σε σχέση με τα σκοτεινά χωράφια της πολιτικής μας ιστορίας. Ιδίως στην Αριστερά», σχολιάζει ο συγγραφέας. «Οπως όμως συνέβη και με τη δεκαετία του ’40, έτσι πρέπει να δούμε και τις πρώτες μεταπολιτευτικές δεκαετίες με όλες τους τις όψεις. Το κακό υπήρχε δίπλα, μέσα, στην άλλη γωνιά. Και γι’ αυτό αντιμετωπίστηκε επιδερμικά, με αποσιωπήσεις ή, αργότερα, με μια ανούσια φλυαρία που δεν έψαξε σοβαρά τα πραγματικά γεγονότα».