«Πόλις, οντολογία και εκκλησιαστικό γεγονός. Μελετώντας το στοχασμό του Χρήστου Γιανναρά» τιτλοφορείται η συλλογική έκδοση που επιμελήθηκε ο Σωτήρης Μητραλέξης και κυκλοφορεί στα αγγλικά από τον εκδοτικό οίκο James Clarke & Co. με πρόλογο του John Milbank. Ο πρωτότυπος τίτλος είναι «Polis, Ontology, Ecclesial Event. Engaging with Christos Yannaras’ Thought». Η έκδοση αυτή αποτέλεσε την αφορμή για τη συζήτηση που ακολουθεί.
– Οι αναγνώστες της «Κ» γνωρίζουν, από την επιφυλλιδογραφίας σας, τις θέσεις και απόψεις που εκπροσωπείτε. Σας θεωρούν, φυσικά, «ελληνοκεντρικό» και λιγότερο «ευρωπαϊστή» – ό,τι κι αν σημαίνουν αυτές οι λέξεις. Ομως οι προβληματισμοί σας μοιάζει να ενδιαφέρουν την Ευρώπη περισσότερο. Δύο διεθνή συνέδρια, στην Οξφόρδη του 2013 και στο Κέμπριτζ το 2017, με θέμα το συγγραφικό σας έργο, αλλά και δεκατέσσερις διδακτορικές διατριβές σε διεθνή πανεπιστήμια για τη δουλειά σας, πώς μπορούν να αιτιολογηθούν, πώς το εξηγείτε;
– Νομίζω ότι το ενδιαφέρον στις δυτικές ή δυτικού τύπου κοινωνίες είναι για το «κενό νοήματος» στην πολιτική, στην οικονομία, στην οργανωμένη συνύπαρξη των ανθρώπων σήμερα. Μοιάζει δραματικό το κενό και προκαλεί έντονους προβληματισμούς. Θυμηθείτε την απεγνωσμένη κραυγή του Νίτσε, ήδη από το 1887: «Ο μηδενισμός, ο πιο τρομακτικός από τους επισκέπτες, βρίσκεται στο κατώφλι της Ευρώπης». Σπούδασα και γοητεύτηκα από τους «αιρετικούς» της κατεστημένης στην Ευρώπη νοησιαρχίας: Νίτσε, Χάιντεγκερ, Σαρτρ, Βίτγκενσταϊν. Και προσπάθησα να κρίνω-αιτιολογήσω την ανταρσία τους με τα κριτήρια του «αποφατισμού» της ελληνικής γενναιοδωρίας και της επίσης ελληνικής «οντολογίας του προσώπου». Οι θεματικές αυτές μοιάζει να ενδιαφέρουν τη Δύση σήμερα.
– Εσείς επιμένετε στις διαφορές ελληνισμού και Δύσης.
– Ναι, γιατί οι διαφορές φωτίζουν γόνιμα τον προσανατολισμό της αναζήτησης. Εχει τεράστια σημασία να σπουδάσει κανείς π.χ. τη χαοτική διαφορά νοήματος των λέξεων όπως: αλήθεια και veritas, λόγος και ratio, κοινωνία και societas, νόμος και lex. Οι διαφορές των πολιτισμών σπουδάζονται πρωταρχικά στο πεδίο των λέξεων και οι φιλοσοφικές διαφορές δεν είναι απλώς νοηματικές, δηλώνουν διαφορά οπτικής, τρόπου θέασης, ερμηνείας και χρήσης του πραγματικού και του υπαρκτού.
– Σας φοβίζει ο εξευρωπαϊσμός των σημερινών Ελλήνων; Ποια ελληνικότητα κινδυνεύει από τον εξευρωπαϊσμό μας;
– Αυτό που όχι απλώς με φοβίζει αλλά κυριολεκτικά με τρομοκρατεί είναι ότι δεν εξευρωπαϊζόμαστε, πιθηκίζουμε την ευρωπαϊκότητα. Το να έχουμε Κοινοβούλιο, Συμβούλιο της Επικρατείας, καθολική ψηφοφορία και όλους τους ανάλογους θεσμούς της ευρωπαϊκής νεωτερικότητας δεν σημαίνει εξευρωπαϊσμό. Μπορεί να σημαίνει απλώς θεσμοθετημένη απάτη. Είναι άλλο η πρόσληψη και άλλο η μίμηση. Κάποτε ο Ελληνας είχε συνείδηση και αέρα κοσμοπολίτη, προσλάμβανε οτιδήποτε από οπουδήποτε και το έκανε δικό του. Κι αυτό επειδή ζούσε την ταυτότητά του, την πολιτισμική διαφορά του από τον Τούρκο και από τον Φράγκο. Είχε ταυτότητα, και γι’ αυτό μπορούσε να κάνει δικό του το διαφορετικό.
– Εννοείτε ότι δεν ήμαστε έτοιμοι να ενταχθούμε στην Ε.Ε.;
– Εννοώ ότι την ετοιμότητα την καταλαβαίνουμε σαν μίμηση ή σαν πειθάρχηση σε οδηγίες-εντολές. Σκέπτομαι ότι πανέτοιμοι για μετοχή σε μια ενωμένη Ευρώπη ήταν οι Ελληνες μεγαλέμποροι, εφοπλιστές, επιχειρηματίες του 18ου και 19ου αιώνα στο Λονδίνο, στην Τεργέστη, στο Παρίσι, στη Βιέννη, στη Βενετία. Ποια ετοιμασία, ποιες οδηγίες οδήγησαν όλους αυτούς να αναδειχθούν σε άρχοντες της ευρωπαϊκής οικονομίας, σε επιφανή αναστήματα των ευρωπαϊκών κοινωνιών; Μόνο η συνείδηση του Ελληνα ως κοσμοπολίτη, όχι Βαλκάνιου μειονεκτικού επαρχιώτη που λιγουρεύεται την ευρωπαϊκότητα. Το παιχνίδι της ένταξης στην Ε.Ε. δεν το χάσαμε στις διαπραγματεύσεις, το χάσαμε στην παιδεία: στο νηπιαγωγείο και στο δημοτικό – στο πεδίο μιας παιδείας χρηστικής, ωφελιμοθηρικής.
– Από τα κείμενα του τόμου, ποια κρίνετε ως πιο αντιπροσωπευτικά του κλίματος που επικράτησε στο συνέδριο;
– Για μια δειγματοληπτική γνωριμία με τον τόμο θα συνιστούσα τα μελετήματα του Paul Tylison, του Jonathan Cole, τον πρόλογο του John Milbank. Θα τολμούσα να χαρακτηρίσω κλασικό το μελέτημα του Rowan Williams.