Σε σχέση με τη Γη, ο χρόνος στο Διάστημα κυλάει πιο αργά. Μια σταθερή, αντικειμενική συνθήκη, θωρακισμένη με αγκαθωτές εξισώσεις και τα απαραίτητα παράδοξα της φυσικής που τις καθιστούν θανάσιμα ακριβείς. Φανταστείτε δύο ανθρώπινα όντα που αποσπώνται από το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσαν και αποκόπτονται από τις κιρκάδιες συνήθειές τους, δύο τύπους εγκλωβισμένους στους ομόκεντρους κύκλους της άνθησης και της φθοράς, της ανάπαυσης και της δραστηριότητας, του σκοταδιού και της φωτοχυσίας. Αυτοί οι άνθρωποι, μαθημένοι να εναρμονίζονται μ’ έναν πλαστό ρυθμό, τον τεχνητό επαναλαμβανόμενο κύκλο των είκοσι τεσσάρων ωρών –κι ας διαρκεί είκοσι πέντε ώρες ο κύκλος του βιολογικού ρολογιού τους, όπως των περισσότερων ανθρώπινων όντων–, υποχρεώνονται να προσαρμοστούν σε ένα καινούργιο χρονικό σύστημα, λιγότερο χειραγωγούμενο, ελάχιστα ασφαλές.
Εκεί ψηλά, στο Διάστημα, ο χρόνος απλώνεται, καμπυλώνεται, και δεν υπάρχουν επίσημα ή μυστικά ραντεβού, σχολικά ή επαγγελματικά ωράρια για να τον συγκρατήσουν ή να τον επιταχύνουν. Για δύο αστροναύτες ο χρόνος στο Διάστημα ορίζεται από τα χ, ψ γεύματα στη διάρκεια της ημέρας, από την προγραμματισμένη επικοινωνία με το αρχηγείο της αποστολής – αυτοί είναι οι πήχεις για τις διαστάσεις του.
Τι άλλο μπορούν άραγε να κάνουν δύο αστροναύτες, αμπαρωμένοι σ’ ένα διαστημόπλοιο σε ευρείες τροχιές περιστροφής γύρω από τη Γη, με τα ρολόγια τους να υπακούν σ’ ένα βραδύτερο τέμπο, και τον ψυχισμό τους να επηρεάζεται από μια ατμόσφαιρα αιθέριας, μελαγχολικής νωχέλειας, πέρα από το να στοχάζονται τις ανθρώπινες στιγμές της ζωής που εγκατέλειψαν – προσωρινά, ίσως, ενδεχομένως, όμως, και για πάντα, εάν η Γη καταστρεφόταν ολοσχερώς από ένα πυρηνικό ολοκαύτωμα; Αυτή, λίγο ώς πολύ, είναι η αρχική ιδέα στις «Ανθρώπινες στιγμές στον Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο», το αριστούργημα από τον «Αγγελο Εσμεράλντα», την πρώτη και μοναδική συλλογή διηγημάτων του Ντον Ντελίλλο, ενός εκ των τελευταίων εν ζωή τιτάνων των αμερικανικών γραμμάτων (στα ελληνικά από τις εκδόσεις της Εστίας, σε μετάφραση της Ελένης Γιαννακάκη).
Ο Βόλμερ και ο αφηγητής, λοιπόν, δύο Αμερικανοί αστροναύτες, αποτελούν το πλήρωμα ενός σκάφους που συλλέγει μυστικές πληροφορίες για τις θέσεις των εχθρών, ενόσω διανύουμε τις πρώτες εβδομάδες του Τρίτου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο Βόλμερ είναι 23 ετών, με καταγωγή από τη Μινεσότα και θεωρείται «ιδιοφυΐα στις επικοινωνίες και στα όπλα». Ο αφηγητής είναι απροσδιόριστης ηλικίας, και είναι ο επικεφαλής της αποστολής. Οι δυο τους φιλοσοφούν ακατάπαυστα, αν και στην πραγματικότητα είναι ο Βόλμερ, ένας ακόμη απίθανος σπασίκλας στη σχετική πινακοθήκη ηρώων του Ντελίλλο, εκείνος που παρασύρει τον συνάδελφό του να συζητήσουν τα μυστήρια της ζωής – ο αφηγητής δεν θέλει να πολυμιλάει γενικά, τον εκνευρίζει η φωνή του Βόλμερ.
Οταν ο Βόλμερ δεν διατυπώνει οντολογικά ερωτήματα, οι δυο τους παρατηρούν τη γαλάζια σφαίρα μπροστά τους ή ακούν με συγκίνηση γνώριμους ήχους από την πάλαι ποτέ καθημερινότητα. «Στα 220 χιλιόμετρα βλέπουμε την ουρά που αφήνουν πίσω τους τα πλοία και τα μεγαλύτερα αεροδρόμια. Παγόβουνα, βέλη αστραπών, αμμόλοφους, επισημαίνω ροές λάβας και ψυχρούς κυκλώνες. Εκείνη η ασημένια κορδέλα λίγο έξω από τις ιρλανδικές ακτές, του λέω, είναι πετρελαιοκηλίδα». Και: «Ακούμε τα παλιά ραδιοφωνικά προγράμματα (…) Ενας άντρας και μια γυναίκα ανταλλάσσουν επίκαιρα σχόλια, ελαφρά, δηκτικά, πλακατζίδικα. Υπάρχει μια γλύκα στη χροιά της φωνής του νέου που τραγουδάει, ένα απλό σφρίγος που ο χρόνος και η απόσταση και ο τυχαίος θόρυβος έχουν περιβάλει με ευγλωττία και νοσταλγία».
Ο χρόνος είναι μια γέφυρα με πολλαπλά καταστρώματα. Στο πρώτο επίπεδο, οι «Ανθρώπινες στιγμές στον Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο» συνδέουν το 1976 με το 1997, δηλαδή το «Ratner’s Star» –το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας που υπέγραψε ο Ντελίλλο–, με τον «Υπόγειο Κόσμο», το ένα από τα δύο φημισμένα έργα του (το άλλο είναι ο «Λευκός Θόρυβος»). Σε ένα δεύτερο επίπεδο, το διήγημα συμπυκνώνει και εκτονώνει 30 χρόνια ψυχροπολεμικής παράνοιας – δημοσιεύθηκε στο Esquire αρχικά, το 1983, στο λυκόφως, δηλαδή, του Ψυχρού Πολέμου, και θα μπορούσε κάλλιστα να είναι κάποιο υποκεφάλαιο του «Υπόγειου Κόσμου». Η πρόζα εδώ είναι το ίδιο σπουδαία με τα μεγάλα του μυθιστορήματα: ζαλίζει, μαγεύει τον αναγνώστη και ξεσηκώνει κύματα αγνής ζήλιας στον υποψήφιο γραφιά, που σαν μικρό παιδί θαμπώνεται από τα χρώματα, τα παιχνίδια, τους συνειρμούς, και τον ρυθμό της.
Απόδειξη σοφίας
Οπως συμβαίνει στα καλύτερα διηγήματα επιστημονικής φαντασίας, στις ιστορίες του Φίλιπ Ντικ, του Ρέι Μπράντμπερι, του Τεντ Τσιανγκ, έτσι και στο διήγημα του Ντελίλλο εκφράζεται μια βαθύτερη υπαρξιακή ανησυχία. Οσο ο πόλεμος συνεχίζεται τόσο στερεύουν οι γλωσσικές εμπνεύσεις του Βόλμερ. Στο τέλος, δεν έχει άλλα αποθέματα, δεν μιλάει καθόλου, και αντ’ αυτού, κοιτάζει· άλαλος, παρατηρεί το μεγαλείο της Γης, τα μοτίβα, τα φαινόμενα, και τα θαμμένα μυστικά της. Αυτή η σιωπή δεν είναι ένδειξη παραίτησης, αλλά απόδειξη σοφίας: μία άνευ όρων αποδοχή της ζωής όπως είναι, χωρίς δεσμεύσεις, θεωρίες, προσδοκίες, ή Εγώ. Δεν το ομολογεί, όπως τις προηγούμενες μέρες, όμως εμείς και ο αφηγητής το ξέρουμε, μπορούμε να το ψυχανεμιστούμε: ο Βόλμερ αισθάνεται ελεύθερος, αισθάνεται ακόμη ευτυχισμένος.
* Ο κ. Λευτέρης Καλοσπύρος είναι συγγραφέας του μυθιστορήματος «Η μοναδική οικογένεια» (εκδ. Πόλις).