Στο πρόσφατο βιβλίο του καθηγητή Γιάννη Παπακώστα συστεγάζονται κάτω από τον ευρηματικό και υπαινικτικότατο τίτλο «Πού μας πάει αυτό το αίμα; Αναπαραστάσεις αυτοδικίας και βίας στη νέα ελληνική λογοτεχνία (εκδ. Πατάκη – ο τίτλος είναι δανεισμένος από τα «Ημερολόγια» του Γ. Θεοτοκά), 22 κριτικά δοκίμια για ισάριθμα έργα 15 επιφανών λογοτεχνών της νεότερης Ελλάδας – από τον Παπαδιαμάντη, τον Δροσίνη, τον Θεοτόκη και τον Μυριβήλη έως τη Γαλανάκη, την Καρυστιάνη και τον Γιατρομανωλάκη, με ενδιάμεσους σταθμούς και διεισδυτικές ματιές στα έργα των Στρατή Δούκα, Νικηφόρου Βρεττάκου, Δημήτρη Χατζή, Θανάση Βαλτινού και άλλων. Το κοινό στοιχείο που συνδέει τις μελέτες σε τούτο το ιδιότυπο corpus papacosticum criminalis είναι η αναφορά των σχολιαζόμενων έργων σε πράξεις βίας και αυτοδικίας, σε εγκλήματα δημόσια ή ιδιωτικά. Συγκροτείται έτσι ένα ανθολόγιο πάνω σε βιαιοπραγίες και ανοσιουργήματα, που απαντούν στον δημόσιο ή ιδιωτικό βίο της νεοελληνικής πραγματικότητας και έχουν αποτυπωθεί στη λογοτεχνία.
Είτε έχουν αυτά ερωτικό ή προσωπικό, είτε δημόσιο ή πολιτικό χαρακτήρα, διαπνέονται από μια «λογική» βίας και αντεκδίκησης, όπου διαρρηγνύεται ο δεσμός της φιλίας και της ειρηνικής κοινωνικής συμβίωσης. Κατά τον τρόπο αυτό καταφέρνει ο συγγραφέας να ρίξει μια βαθιά, κριτική ματιά σε ορισμένες όψεις ή διαστάσεις της συλλογικής μας εμπειρίας, που μοιάζει συχνά να χαρακτηρίζεται από υπέρμετρη σκληρότητα, ροπή στη βία και τη διαιώνισή της, εφόσον η μία πράξη βίας ακολουθεί την άλλη σ’ έναν κύκλο αίματος.
Η δυσκολία απομάκρυνσης από το κύκλωμα του μίσους και της βίας, της αδυναμίας της συγχώρησης και της αλληλοκατανόησης, δεν μπορεί παρά να προβληματίζει και να ανησυχεί τις εγρήγορες κοινωνικές συνειδήσεις για τις αρνητικές συνέπειες και επιπτώσεις στη δημόσια ηθική, στο ήθος και το φρόνημα του λαού· εξού και το αγωνιώδες ερώτημα – «πού μας πάει αυτό το αίμα;». Σε ποια άβυσσο του νου και σκοτεινές της ύπαρξης ατραπούς μάς σπρώχνει η «κοινοτοπία της βίας και του κακού», όπως θα λέγαμε με τη γλώσσα της φιλοσοφίας;
Πράγματι, όταν μελετάς έργα όπως αυτά που σχολιάζει σε τούτο το πολύτιμο florilegium criminalis με σαφήνεια, ευθύτητα και καθαρότητα ως προς τα νοήματα και τις υποδηλώσεις τους ο Παπακώστας, το καλύτερο που έχεις να κάνεις είναι να διδαχθείς από αυτά. Και στην τέχνη διδασκόμαστε τόσο από τα «θετικά» όσο και από τα «αρνητικά» παραδείγματα
και τις επαχθείς καταστάσεις, που βάλλουν πανταχόθεν την ύπαρξη. Η τέχνη, μάλιστα, η τραγωδία, πρέσβευε ο Αριστοτέλης, προσφέρει στον θεατή ή τον αναγνώστη μια «μίμηση πράξεως σπουδαίας και τελείας» και αναπαριστά με εκλεπτυσμένο λόγο κάποιες φοβερές πράξεις και δυσάρεστα παθήματα με σκοπό την «κάθαρσή» μας από αυτά. Η κάθαρση συντελείται «δι’ ελέου και φόβου»· έλεος για παρελθόντα ή παρόντα παθήματα και φόβος για μελλοντικά και ενδεχόμενα. Υπό την έννοια αυτή, τα «πάθη» που αναπαριστά η λογοτεχνία μπορεί να προσφέρουν σπουδαία υπηρεσία, όταν συμβάλλουν στην αυτογνωσία και στην απολύτρωση ή τον εξαγνισμό μας από αυτά. Εντέλει, τα έργα που ανατέμνει οξυδερκώς στη μελέτη του ο Παπακώστας επιτελούν ένα έργο συλλογικής αυτοσυνείδησης και έχουν ιστορική αξία. Οριοθετούν το μεταίχμιο ανάμεσα σε μια εποχή που δεν είναι πια και σε μια άλλη που δεν είναι ακόμα. Το αίμα και η βία δεν μπορεί να είναι άλλο πια στοιχείο της ζωής μας, αλλ’ ούτε το ήπιο ύφος, η ειρήνη και η ειλικρινής επικοινωνία είναι ακόμα. Οσο πιο πολύ συνειδητοποιούμε αναστοχαστικά το πρώτο, ίσως ερχόμαστε πιο κοντά στο δεύτερο.
* Ο κ. Αντώνης Μακρυδημήτρης είναι καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών.