Χρειαζόμαστε τον Θεό για να είμαστε ηθικοί; Η στάση μας απέναντι σε μείζονα ηθικά διλήμματα, όπως π.χ. η θανατική ποινή, οι αμβλώσεις, ή η κρατική ασφάλεια έναντι της φιλανθρωπίας στους ξένους, πρέπει να στηρίζεται σε μια αντίληψη του Θεού ή μπορεί να είναι αυθύπαρκτη;
Στον πρώιμο διάλογο «Ευθύφρονα», ο Πλάτωνας θέτει ένα απλό αλλά ιδιοφυές δίλημμα το οποίο διερευνά τη σχέση Θεού και ηθικής. Πρόκειται για το λεγόμενο «Δίλημμα του Ευθύφρονα»: είναι κάτι σωστό διότι το επιθυμεί ο Θεός ή είναι κάτι σωστό και γι’ αυτό το επιθυμεί ο Θεός; Αν ισχύει το πρώτο, τότε οι επιθυμίες του Θεού καθορίζουν το σωστό και, συνεπώς, το σωστό εξαρτάται από τον Θεό. Αν ισχύει το δεύτερο, τότε το σωστό είναι ανεξάρτητο από τον Θεό και τις επιθυμίες του.
Tο «Δίλημμα του Ευθύφρονα» είναι ενδιαφέρον διότι, ουσιαστικά, θέτει το ερώτημα για το αν η ηθική θεμελιώνεται και εξηγείται από τη βούληση του Θεού ή, αντιστρόφως, η βούληση του Θεού θεμελιώνεται και εξηγείται από την ηθική. Με άλλα λόγια, χρειαζόμαστε τον Θεό στην προσπάθειά μας να είμαστε ηθικοί;
Το πρόβλημα είναι ότι και τα δύο σκέλη του διλήμματος υπονοούν προβλήματα, μια θεολογική ηθική. Αν ισχύει το πρώτο σκέλος του διλήμματος (δηλαδή, το τι είναι σωστό εξαρτάται από τις επιθυμίες του Θεού), η εύλογη ανησυχία που εγείρεται είναι ότι θα μπορούσε κάλλιστα ο Θεός να επιθυμεί πράξεις τις οποίες εμείς τις βρίσκουμε ανήθικες, όπως η αναφερόμενη γενοκτονία των Χαναναίων από τους Ισραηλίτες στο «Δευτερονόμιο» της Παλαιάς Διαθήκης. Με άλλα λόγια, υπάρχει η ανησυχία ότι ο Θεός μπορεί αυθαίρετα να επιθυμεί διαισθητικά λάθος πράξεις, τις οποίες, με βάση το πρώτο σκέλος του διλήμματος, θα έπρεπε εμείς να τις αποδεχθούμε ως σωστές.
Σίγουρα όμως δεν θα θέλαμε να σκοτώσουμε κάποιον διότι μας πρόσταξε ο Θεός.
Αν ισχύει το δεύτερο σκέλος του διλήμματος (δηλαδή, αν το τι είναι σωστό είναι ανεξάρτητο από τις επιθυμίες του Θεού), τότε το τι είναι ηθικά σωστό δεν καθορίζεται από τον Θεό ο Θεός είναι μη αναγκαίος και μάλλον πλεοναστικός παράγοντας στην ηθική. Μια θεωρία ηθικής δεν χρειάζεται να τον επικαλεστεί.
Συνεπώς, με βάση τα δύο σκέλη του διλήμματος, είτε ο Θεός ενδέχεται αυθαίρετα να καθορίζει το τι είναι σωστό, είτε ο Θεός δεν είναι αναγκαίος για το τι είναι σωστό. Σε κάθε περίπτωση, είναι ασαφές κατά πόσον μπορεί να θεμελιωθεί η σχέση Θεού και ηθικής με τρόπο που αποφεύγει το πρόβλημα της αυθαιρεσίας ή το πρόβλημα του πλεονασμού. Ο Θεός είτε ενδέχεται να είναι αυθαίρετος, είτε πλεονάζει, οπότε το «Δίλημμα του Ευθύφρονα» αποτελεί ένα επιχείρημα εναντίον μιας θεολογικής ηθικής.
Στη σύγχρονη συζήτηση, το «Δίλημμα του Ευθύφρονα» χρησιμοποιείται από αρκετούς φιλοσόφους ως επιχείρημα εναντίον κάθε θεολογικής ηθικής. Το ερώτημα είναι: πώς θα μπορούσε κάποιος να ξεφύγει από το δίλημμα, διασώζοντας τη δυνατότητα θεολογικής ηθικής από τα προβλήματα της αυθαιρεσίας και του πλεονασμού;
Οπως είδαμε, υπάρχουν μόνο δύο δυνατές επιλογές στο δίλημμα. Ας υποθέσουμε ότι προσπαθούμε μέσω του πρώτου σκέλους να απαντήσουμε στο δίλημμα. Η προφανής απάντηση είναι ότι ο Θεός δεν θα μπορούσε αυθαίρετα να επιθυμεί ανήθικες πράξεις διότι κάτι τέτοιο αντίκειται στην πανάγαθη φύση του. Αλλά αυτό, βέβαια, σημαίνει ότι ο Θεός δεν μπορεί να κάνει τα πάντα – δεν είναι παντοδύναμος.
Δεν μπορεί, για παράδειγμα, να αλλάξει την αιώνια και αναγκαία φύση του, το οποίο είναι μία από τις ιδιότητες που συχνά αποδίδονται στον Θεό (δηλαδή, η αμεταβλητότητα). Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είναι παντοδύναμος, αλλά σημαίνει ότι μπορεί να κάνει μόνο οτιδήποτε είναι μεταφυσικά δυνατόν. Τα αδύνατα είναι αδύνατα: δεν μπορεί να κάνει το 1+1=3, ούτε να σχεδιάσει ένα κυκλικό τετράγωνο, ούτε να καταστήσει ηθικά σωστό τον εξευτελισμό ενός ανθρώπου για πλάκα από έναν σαδιστή. Αρα, μπορεί η ηθική να είναι εξαρτημένη από τη Θεία βούληση, αλλά αυτή να μην υπόκειται σε οποιαδήποτε αυθαιρεσία.
Ας υποθέσουμε τώρα ότι προσπαθούμε μέσω του δεύτερου σκέλους να απαντήσουμε στο δίλημμα. Η προφανής απάντηση είναι ότι η ηθική είναι ανεξάρτητη από τον Θεό μόνο υπό τη στενή έννοια ότι ο Θεός δεν μπορεί να αλλάξει το τι είναι ηθικά σωστό, διότι το ηθικά σωστό αποτελεί μέρος της αναγκαίας και αιώνιας φύσης του.
Συνεπώς, η ηθική θα μπορούσε να είναι εξαρτημένη από τη Θεία βούληση αλλά όχι με αυθαίρετο τρόπο, και η ηθική να είναι ανεξάρτητη από τον Θεό υπό την έννοια ότι εδράζεται στην αιώνια και αναγκαία φύση του και δεν μπορεί να την αλλάξει. Αν η συγκεκριμένη απάντηση είναι προς τη σωστή κατεύθυνση, το «Δίλημμα του Ευθύφρονα» βασίζεται σε μια παρανόηση για τη φύση του Θεού και τη σχέση της με την ηθική.
Τελικά, χρειαζόμαστε τον Θεό για να είμαστε ηθικοί; Ναι, αν δειχθεί ότι η θεολογική ηθική θεωρία είναι η πλέον εύλογη θεωρία ηθικής. Αλλά κάτι τέτοιο δεν έχει καταδειχθεί στη φιλοσοφική συζήτηση. Μια ηθική θεωρία (π.χ. ωφελιμισμός ή η θεωρία κοινωνικού συμβολαίου), η οποία δεν χρησιμοποιεί την έννοια του Θεού, είναι για πολλούς πιο εύλογη από μια θεολογική. Σε κάθε περίπτωση, το σημαντικότερο ίσως είναι άλλο: η ενασχόλησή μας με ηθικά ερωτήματα, όπως: «τι είναι το σωστό και πώς το γνωρίζω»;
* Ο Χρίστος Σ. Κυριάκου είναι λέκτορας Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου. Ασχολείται κυρίως με τη μεταηθική και τη γνωσιοθεωρία και έχει δημοσιεύσει σε διεθνή περιοδικά φιλοσοφίας όπως τα Synthese, Erkenntnis, Episteme, Journal of Ethics and Social Philosophy, Philosophical Psychology κ.λπ.
Επιμέλεια: ΧΑΡΙΔΗΜΟΣ Κ. ΤΣΟΥΚΑΣ