Δύο βραβεύσεις είχαμε φέτος, όπως είχε ανακοινωθεί, από τη Σουηδική Ακαδημία. Το ερωτικό (και οικονομικό) σκάνδαλο που είχε ξεσπάσει στους κόλπους της επιτροπής που θα έκρινε το Νομπέλ Λογοτεχνίας άφησε πέρυσι ένα κενό που καλύφθηκε τώρα. Ετσι, εκεί που παραδοσιακά περιμέναμε κάθε χρόνο να ακούσουμε ένα όνομα, φέτος η αγωνία ήταν διπλή. Πέτερ Χάντκε, λοιπόν, και Ολγκα Τοκάρτσουκ είναι οι φετινοί βραβευμένοι.
Δύο βραβεία που πηγαίνουν απευθείας στην καρδιά της Ευρώπης (Αυστρία και Πολωνία), σε έναν άνδρα και μία γυναίκα συγγραφέα (ισορροπίες πολιτικής ορθότητας, ίσως), πάνω απ’ όλα όμως πρόκειται για βραβεία που πηγαίνουν σε δύο άξιους δημιουργούς, έναν ήδη «κλασικό», έναν μεγάλο συγγραφέα (από το 1966 ο Χάντκε συζητιόταν στους διεθνείς λογοτεχνικούς κύκλους για την αυθεντικότητα της γραφής του και την οικουμενικότητα της προβληματικής του) και μία νεότερη: η Τοκάρτσουκ γεννήθηκε είκοσι χρόνια μετά τον Χάντκε, παίρνει το κορυφαίο λογοτεχνικό βραβείο παγκοσμίως στα πενήντα επτά της μόλις χρόνια – και το παίρνει πανάξια. Με έξι βιβλία στο ενεργητικό της απέδειξε πως έχει μια σπάνια δύναμη στη φωνή της.
Η.Μ.
Πέτερ Χάντκε, ο «οργισμένος» Αυστριακός
Ηλίας Μαγκλίνης
«Σκανδαλώδης… εξωφρενική και ντροπιαστική απόφαση». Με αυτά τα λόγια σχολίασε ο Κοσοβάρος πρέσβης στις ΗΠΑ Βλόρα Τσιτάκου την απόφαση της Σουηδικής Ακαδημίας να απονείμει το Νομπέλ Λογοτεχνίας στον Αυστριακό (με σλοβένικο αίμα, από τη μεριά της μητέρας) Πέτερ Χάντκε. Ο λόγος; Η στάση του Χάντκε απέναντι στους βομβαρδισμούς του ΝΑΤΟ στην πρώην Γιουγκοσλαβία, τους οποίους χαρακτήρισε «έγκλημα πολέμου». Επίσης, οι απόψεις που εξέφρασε κατά καιρούς ότι οι Μουσουλμάνοι της Βοσνίας είχαν σκηνοθετήσει τις σφαγές τους. Και, βέβαια, η ομιλία του στην κηδεία του Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς. «Δεν γνωρίζω την αλήθεια», είχε πει τότε, μεταξύ των άλλων. «Αλλά βλέπω. Ακούω. Νιώθω. Θυμάμαι. Γι’ αυτό τον λόγο βρίσκομαι εδώ, κοντά στη Γιουγκοσλαβία, κοντά στη Σερβία, κοντά στον Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς».
Η Σουηδική Ακαδημία, πάλι, το είδε τελείως διαφορετικά, επιλέγοντας τον Χάντκε για «το επιδραστικό του έργο με γλωσσική επιδεξιότητα, μέσα απ’ το οποίο διερεύνησε το περιθώριο και την ιδιαιτερότητα της ανθρώπινης εμπειρίας».
Οπως υπενθύμισε χθες ο Guardian, μια άλλη πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή είναι ότι ο Χάντκε (σχεδόν κάθε του βράβευση στο παρελθόν προκάλεσε μαζικές αντιδράσεις εξαιτίας των απόψεών του πάνω στο γιουγκοσλαβικό) είχε δηλώσει το 2014 στην αυστριακή εφημερίδα Die Presse ότι πίστευε πως το Νομπέλ Λογοτεχνίας πρέπει να… καταργηθεί επειδή «δημιουργούσε ένα είδος ψευδούς κανόνα στη λογοτεχνία» και ότι ο ίδιος δεν εκτιμούσε τις επιλογές της Ακαδημίας.
Η περιφρόνηση του Αυστριακού συγγραφέα προς το σημαντικότερο λογοτεχνικό βραβείο στον κόσμο δεν επηρέασε τελικώς αρνητικά τη Στοκχόλμη. Η επιτροπή παραδέχθηκε επισήμως ότι ο Χάντκε είναι μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα που «έχει, κατά καιρούς, προκαλέσει αντιδράσεις», προσθέτοντας όμως ότι «δεν λογίζεται ως ένας στρατευμένος συγγραφέας με τον τρόπο που ήταν ο Σαρτρ και δεν μας δίνει πολιτικά προγράμματα».
Στην ουσία, φαίνεται πως ανάμεσα στο έργο και στον άνθρωπο (διαχρονική –και ζόρικη– συζήτηση στον χώρο της τέχνης), η Σουηδική Ακαδημία επικεντρώθηκε στο έργο. Η αλήθεια είναι, πώς να αρνηθείς ένα Νομπέλ στον δημιουργό της «Ωρας της αληθινής αίσθησης» ή της «Αγωνίας του τερματοφύλακα πριν από το πέναλτι» ή της «Μεγάλης πτώσης» ή και του σεναρίου που έγραψε για τη σπουδαία, κλασική πια, ταινία του Βιμ Βέντερς «Τα φτερά του έρωτα»;
Γεννημένος το 1942, ο Χάντκε θα μπορούσε να ιδωθεί ως ακόμα ένας «οργισμένος Αυστριακός», όπως ήταν παλαιότερα ο Τόμας Μπέρνχαρντ και πιο πρόσφατα η Ελφρίντε Γέλινεκ (έτερο αυστριακό Νομπέλ). Πειραματίστηκε με φόρμες και αφηγηματικές τεχνικές, ανακάτεψε είδη και ασχολήθηκε σε βάθος με το ψυχικό κενό του σύγχρονου ατόμου αλλά και με τις γκρίζες ζώνες της κοινωνικής εμπειρίας στη μεταπολεμική Ευρώπη. Το βέβαιο είναι πως, σε ό,τι αφορά το λογοτεχνικό του έργο, η επιλογή αυτή της Σουηδικής Ακαδημίας δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί.
Ολγκα Τοκάρτσουκ, η άγνωστη Πολωνή
Μάρω Βασιλειάδου
Η Ολγκα Τοκάρτσουκ (Olga Tokarczuk), που έλαβε χθες το Νομπέλ Λογοτεχνίας 2018, δεν αποτελεί αναμενόμενη επιλογή: μια Πολωνή συγγραφέας 57 ετών, με έξι μυθιστορήματα στο ενεργητικό της, από τα οποία μόνον το τελευταίο έχει μεταφραστεί στα αγγλικά. Ακόμη και το όνομά της προφέρεται δύσκολα, τουλάχιστον από τους αγγλομαθείς, στα δε ελληνικά ψάχνουμε τον τρόπο που θα τονίσουμε το επώνυμό της. Αυτό βεβαίως δεν την εμπόδισε να κερδίσει πέρυσι το διεθνές βραβείο Booker για το βιβλίο της με τίτλο «Πτήσεις» και να γίνει η πρώτη από τους Πολωνούς συγγραφείς που τιμάται με αυτή τη διάκριση. Οι «Πτήσεις» είναι ένα υβριδικό μυθιστόρημα που αποτελείται από 116 σύντομα κείμενα – κάποια μυθοπλαστικά, κάποια όχι, τα οποία συνοδεύονται ενίοτε από παράξενους χάρτες και διαγράμματα. Αυτή η μη γραμμική αφήγηση με τις αποσπασματικές ιστορίες –άλλοτε ένας άντρας αναζητεί την οικογένειά του που χάθηκε έπειτα από ένα ταξίδι στην Κροατία, άλλοτε το παρελθόν αναπλάθεται και η καρδιά του Σοπέν φυγαδεύεται από τη Βαρσοβία μέσα στη φούστα της αδελφής του– θυμίζει για τους κριτικούς κάποιους εμβληματικούς Ευρωπαίους λογοτέχνες, τον Μίλαν Κούντερα και τον Β. Γκ. Ζέμπαλντ.
Η Τοκάρτσουκ μιλώντας για το βιβλίο της είπε ότι άρχισε να το γράφει σχεδόν πριν από δεκαπέντε χρόνια, σε μια εποχή που ο κόσμος ήταν πολύ διαφορετικός από αυτόν που ζούμε τώρα. «Εγραψα αυτό το βιβλίο όταν ο πλανήτης έμοιαζε πιο ανοιχτός για τον καθένα», σχολίασε. «Σήμερα βλέπουμε ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει αποδυναμωθεί από πολιτικές χωρών σαν την Πολωνία και την Ουγγαρία, οι οποίες για άλλη μια φορά επικεντρώνονται στα σύνορά τους».
Η νομπελίστρια, πλέον, συγγραφέας δεν είναι αγαπητή σε όλους στη χώρα της. Διανοούμενη με δημόσιο λόγο και κριτική στάση απέναντι στην πολωνική πολιτική, έχει καταφέρει να είναι ταυτόχρονα εξαιρετικά ευπώλητη στην πατρίδα της και αντιπαθής στην εξουσία. Τον προηγούμενο μήνα ο Πιοτρ Γκλίνσκι, υπουργός Πολιτισμού της χώρας, δήλωσε ότι προσπάθησε να διαβάσει τα βιβλία της, αλλά δεν κατάφερε να τελειώσει κανένα. Ωστόσο, μετά την ανακοίνωση του ονόματός της για το σπουδαίο βραβείο, έγραψε στον λογαριασμό του στο Twitter: «Είναι απόδειξη ότι η πολωνική κουλτούρα εκτιμάται από όλον τον κόσμο».
Στο σκεπτικό της για τη βράβευση η σουηδική επιτροπή αναφέρει ότι το έργο της Τοκάρτσουκ «έχει την υπέρτατη ικανότητα να αναπαριστά μια κατάσταση σχεδόν πέραν της ανθρώπινης κατανόησης». Στα ελληνικά κυκλοφορεί το μυθιστόρημά της «Το αρχέγονο και άλλοι καιροί» (2017) από τις εκδόσεις Καστανιώτη, το οποίο αναφέρεται σε ένα μυθικό χωριό, έναν συμπυκνωμένο μικρόκοσμο της Κεντρικής Ευρώπης και του κόσμου, που κατοικείται από εκκεντρικούς ανθρώπινους χαρακτήρες. Σύμφωνα με τις πληροφορίες μας, οι «Πτήσεις» μεταφράζονται ήδη από τον ίδιο εκδοτικό οίκο.