JOHN DEWEY
Φιλελευθερισμός και Κοινωνική Δράση
μτφρ.: Μαγδαληνή Τσεβρένη, εκδ. Πόλις
Είναι δυνατόν κάποιος σήμερα να συνεχίζει, «ειλικρινά και συνετά, να είναι φιλελεύθερος και, αν η απάντηση είναι θετική, τι είδους φιλελεύθερη πεποίθηση θα έπρεπε να υποστηρίζει». Αυτό είναι το ερώτημα που θέτει και επιχειρεί να απαντήσει ο Αμερικανός Πραγματιστής φιλόσοφος Τζον Ντιούι (1859-1952) στο «Φιλελευθερισμός και κοινωνική δράση».
Ο σημαντικότερος ίσως Αμερικανός στοχαστής του εικοστού αιώνα, ο Τζον Ντιούι υπήρξε, μαζί με τον Τσαρλς Πιρς και τον Γουίλιαμ Τζέιμς, ένας εκ των θεμελιωτών της φιλοσοφίας του Πραγματισμού. Το ευρύ και πολυσχιδές έργο του παραμένει αναμφίλεκτα επίκαιρο, ενώ η σκέψη και οι ιδέες του επηρέασαν κορυφαίους φιλοσόφους όπως ο Ρίτσαρντ Ρόρτι, ο Χίλαρι Πούτναμ, ο Γιούργκεν Χάμπερμας και ο Αξελ Χόνετ.
Βαθιά ηθικός, πολιτικά στρατευμένος και ανθρωπιστής, ο Ντιούι ήταν ένας δημόσιος διανοούμενος με εκτεταμένη απήχηση και ισχυρή επιρροή. Ως κοινωνικός μεταρρυθμιστής και δημοκράτης υποστήριζε την ανάγκη αδιάλειπτου πειραματισμού, ενώ προασπιζόταν το είδος εκείνο της δημοκρατίας, που προσφέρει στους πολίτες τις ευκαιρίες και τα μέσα να εκπληρώσουν τις δυνατότητές τους, στοχεύοντας στην άμβλυνση των κοινωνικών ανισοτήτων. Ως προοδευτικός διανοητής όριζε τη γνώση ως το πιο λυσιτελές μέσο για την πρόοδο του ανθρώπου και τη μεγάλη αυτή ανθρώπινη περιπέτεια. Ως γνήσιος πραγματιστής, συνέδεε την αλήθεια με τη χρησιμότητα και προέκρινε την πράξη έναντι της θεωρίας.
Το «Φιλελευθερισμός και κοινωνική δράση» απαρτίζεται από τρεις διαλέξεις που ο Ντιούι έδωσε στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια το 1935. Οι καιροί είναι αβέβαιοι, τραχείς, σκοτεινοί και δυσοίωνοι. Η Αμερική, «καθημαγμένη», διανύει την πιο βαθιά και οδυνηρή οικονομική κρίση της ιστορίας της (απέχουμε μόλις έξι χρόνια έπειτα από τη Μαύρη Πέμπτη και το Κραχ του 1929). Ενώ την ίδια στιγμή, ο φασισμός και ο ναζισμός έχουν εξαπλωθεί και έχουν κυριαρχήσει σε μεγάλο τμήμα της Ευρώπης και η σοβιετική δημοκρατία έχει ήδη μεταμορφωθεί σε ένα δεσποτικό και τυραννικό καθεστώς.
Ο Ντιούι διατρέχει την Ιστορία, τις φάσεις και τον τρόπο εξέλιξης του φιλελευθερισμού, εκκινώντας από τις θεμελιώδεις αρχές και καταστατικές αξιώσεις του. Πρωταρχικός στόχος του: να αναδείξει τα προβλήματα και τις ανεπάρκειες του φιλελευθερισμού της εποχής του και στη συνέχεια να υποδείξει τη μορφή που πρέπει να λάβει, ώστε να καταστεί και πάλι μία αξιόμαχη ιδεολογική δύναμη.
Το συμπέρασμα της ανάλυσης του Αμερικανού στοχαστή είναι απλό και ξεκάθαρο: ο φιλελευθερισμός διανύει μία περίοδο βαθιάς και πολυεπίπεδης κρίσης. Εχει πάψει να είναι μια χειραφετητική και προοδευτική ιδεολογία. Συνιστά απολογητή του status quo και των κεκτημένων συμφερόντων. Μοιάζει ανίκανος να προσαρμοστεί στις ριζικά νέες συνθήκες: βιομηχανική ανάπτυξη, αλματώδης τεχνολογική και επιστημονική πρόοδος, ραγδαίος εξαστισμός και έλευση της «κοινωνίας» του ανώνυμου πλήθους. Εμφανίζεται πνευματικά ανίσχυρος απέναντι σε ένα πλήθος από νέες εξαρτήσεις, ανισότητες και προκλήσεις που τίθενται στη δημοκρατία και στους θεσμούς της.
Η λύση που προτείνει; Ο φιλελευθερισμός οφείλει, σύμφωνα με τον πραγματιστή φιλόσοφο, να γίνει ξανά ριζοσπαστικός. Να υπερασπιστεί εκ νέου την ελευθερία και την ισότητα. Να πάψει να λειτουργεί ως προστάτης των υφιστάμενων σχέσεων κυριαρχίας. Να επεκτείνει τα δημοκρατικά του όρια. Να έρθει σε ρήξη με τον οικονομικό φιλελευθερισμό παλαιάς κοπής και τον δογματικό αντικρατισμό του. Να καταστεί, εντέλει, εργαλείο απελευθέρωσης από την υλική ανασφάλεια, τους καταναγκασμούς και τις καταπιέσεις.
Ο Ντιούι διατυπώνει τις απόψεις του δίχως υπεκφυγές ή περιστροφές: δεν υφίσταται άλλος τρόπος ανάκτησης του σθένους του φιλελευθερισμού. Ο μη ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός είναι άκαιρος, ασθενής και καταδικασμένος.
Τι είδους φιλελευθερισμός όμως είναι αυτός; Η εκδοχή του φιλελευθερισμού που προασπίζεται ο Ντιούι θα μπορούσε να περιγραφεί ως δημοκρατικός ανθρωπισμός, κοινωνικός φιλελευθερισμός ή φιλελεύθερος σοσιαλισμός. Συνιστά ένα είδος φιλελευθερισμού που εναντιώνεται στον κτητικό ατομικισμό, αντιμάχεται τον κοντόθωρο καπιταλισμό, υπερασπίζεται τα προτάγματα του Διαφωτισμού, και προτάσσει μία αντι-ελιτιστική προσέγγιση της δημοκρατίας. Μια δέσμη ιδεών στην οποία συναντώνται και συνέχονται ο ρεπουμπλικανισμός και ο σοσιαλισμός με τη σκέψη ανατρεπτικών φιλελεύθερων διανοητών όπως ο Μιλ, o Χόμπχαους και ο Γκριν. Μια ιδεολογία πλήρως διακριτή τόσο από τον κλασικό φιλελευθερισμό, όσο και από τον κομμουνισμό και τον συντηρητισμό.
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι ο Ντιούι αγαπήθηκε, αλλά και μισήθηκε όσο κανείς άλλος φιλόσοφος στην Αμερική. Οι δεξιοί τον μέμφονταν, παρουσιάζοντάς τον ως κομμουνιστή και οι κομμουνιστές τον καταδίκαζαν ως αντιδραστικό. Αυτό ενδεχομένως να είναι εντέλει και το τίμημα για όσους τολμούν να θέτουν ερωτήματα δύσκολα και απαιτητικά, στην προσπάθειά τους να διευρύνουν τον ορίζοντα του ανθρώπινου πνεύματος. Αυτή πιθανώς να είναι η ευχή και κατάρα για όσους αγωνίζονται να αποδείξουν ότι η ισότητα, η πρόοδος και η δημοκρατία μπορούν και πρέπει να αποτελούν «συνώνυμα» της ελευθερίας.