Κάτι οι καλικάντζαροι, κάτι ο Αγιος Βασίλης με τα ιπτάμενα έλκηθρα, τα Χριστούγεννα, μέσα στο γιορτινό τους πνεύμα, έχουν έναν έντονο αέρα του υπερφυσικού (και συχνά της ανατριχίλας που αυτό φέρει μαζί του). Πάνω απ’ όλα, η «Χριστουγεννιάτικη Ιστορία» του Ντίκενς είναι μια έξοχη –και τρομακτική σε σημεία– ιστορία φαντασμάτων. Με σημείο εκκίνησης το κλασικό αυτό έργο του Ντίκενς, σήμερα στην «Κ» δοκιμάζουμε ένα πέρασμα στο υπερφυσικό, στο αίσθημα του δέους απέναντι στο άγνωστο.
H.M.
Η αινιγματική Μέρικατ
Κανείς δεν περιγράφει καλύτερα τον συνδυασμό αθωότητας και έλξης προς το μακάβριο που κρύβεται στην παιδική ψυχή, από τη συγγραφέα Σίρλεϊ Τζάκσον. Η Αμερικανίδα αριστοτέχνις του γοτθικού σαπένς και του αλλόκοτου στη γραφή, έχει δημιουργήσει με το μυθιστόρημά της
«Ζούσαμε πάντα σε ένα κάστρο» (1962, στα ελληνικά εκδ. Μεταίχμιο) μία σπουδαία ηρωίδα: τη μικρούλα Μέρικατ.
Αυτό το γλυκό παιδί που μιλά σε πρώτο πρόσωπο για τη ζωή του στην οικία Μπλάκγουντ και για την οικογένειά του –την αδελφή της Κόνστανς και τον άρρωστο γέρο θείο τους Τζούλιαν, τους έσχατους μια δυναστείας που εξολοθρεύτηκε από δηλητηρίαση με αρσενικό– είναι μία από τις πιο αινιγματικές φυσιογνωμίες της λογοτεχνίας του τρόμου. Η αίσθηση ότι κάτι δεν πηγαίνει καλά σε όσα συμβαίνουν στην πάλαι ποτέ λαμπρή έπαυλη καταλαμβάνει τον αναγνώστη από τις πρώτες σελίδες αλλά η ένταση κλιμακώνεται με τόση δεξιοτεχνία ώστε η υποψία μιας ανείπωτης φρίκης σε κρατά δεμένο στον κόσμο της.
Ο διάβολος σε αυτό το βιβλίο κρύβεται στις λεπτομέρειες και η απειλή ελλοχεύει πίσω από τους εσωτερικούς μονολόγους της ηρωίδας. Η αφήγησή της σε παρασέρνει σε ένα λαβύρινθο γεγονότων, όπου η πραγματικότητα με το φανταστικό συγχέονται. Σιγά σιγά βυθίζεσαι κάτω από την επιφάνεια των πραγμάτων, τόσο που πλέον δεν ξέρεις αν αντιλαμβάνεσαι την αλήθεια ή την αντανάκλασή της πάνω στο ταραγμένο μυαλό της Μέρικατ.
Μια φορά κι έναν καιρό
Αν υπάρχει μια φράση που τοποθετεί μια και καλή κάθε ιστορία στον χώρο του φανταστικού είναι το «Μια φορά κι έναν καιρό» των παραμυθιών. Χάρη σε αυτήν την εισαγωγή, από παιδιά είμαστε εξοικειωμένοι με το ανοίκειο και το παράλογο που φωλιάζει στη φύση. Η παράδοση των λαϊκών παραμυθιών ουδέποτε υπήρξε σύντροφος των ροζ παιδικών ονείρων, και για γενιές έσπειρε τις νύχτες στα βουνά και τους κάμπους με αιμοβόρες νεράιδες, λάμιες, νεκρούς που διεκδικούν τις ζωές των ζωντανών και μοχθηρά πνεύματα που καταβροχθίζουν τους αφελείς.
Ωστόσο, παρά τον πλούτο τους –θεματικό και μορφολογικό–, οι λαϊκές αφηγήσεις που επί αιώνες έθρεψαν το ελληνικό φαντασιακό, έμειναν στα αζήτητα: τα παιδιά, και κυρίως οι γονείς τους, προτιμούν τα σύγχρονα νανουρίσματα από τα οποία ο φόβος εκλείπει. Μέχρι που οι παλιοί μύθοι επέστρεψαν μέσω της λογοτεχνίας του τρόμου. Οι παγανιστικές δοξασίες της υπαίθρου –μάγισσες, φτερωτοί άγγελοι του θανάτου, καλικάντζαροι, νεραϊδόπαιδα και νερά που κυλούν ανάποδα πνίγοντας τους ανυποψίαστους διαβάτες– ενσωματώνονται σε καινούργιες ιστορίες.
Ετσι συναντούν την αγγλοσαξονική παράδοση του folk horror και της metal κουλτούρας, κι όλα αυτά μαζί εμπλουτίζουν το είδος τοποθετώντας την ελληνική ύπαιθρο μέσα στον διεθνή χάρτη των σκοτεινών τόπων.
Οι «Διηγήσεις παραφυσικών φαινομένων» (εκδ. Μεταίχμιο, 2018) του Βασίλη Γκουρογιάννη ήταν, ιδίως για την εποχή του, –πρωτοκυκλοφόρησε το 1990 από τις εκδόσεις Κατσανιώτη– ένα πολύ παράξενο βιβλίο. Τότε το θεώρησαν ακατάτακτο ως προς τη μορφή και το περιεχόμενό του: εκ πρώτης όψεως, μια ποιητικίζουσα και επιστημονικοφανής συλλογή διηγημάτων. Αλλά η γοητεία των ονειρικών αφηγήσεων –και οι συγκεκριμένες διαθέτουν θαυμάσια σύνθεση και πλούτο εκφραστικών μέσω– είναι η αίσθηση ότι πίσω από τη «φυσιολογική» επιφάνεια χαίνει ο σκοτεινός λάκκος του εφιάλτη.
Ο Χρυσόστομος Τσαπραΐλης εξέδωσε τις «Παγανιστικές δοξασίες της θεσσαλικής επαρχίας» (εκδ. Αντίποδες) πριν από δύο χρόνια. Αν και ο τίτλος θυμίζει λαογραφική μελέτη –και πάλι μια λίγο περιπαικτική διάθεση σύνδεσης της μυθοπλασίας με την επιστήμη, εν προκειμένω τη λαογραφία– πρόκειται για μια συλλογή διηγημάτων φαντασίας και τρόμου που αξιοποιεί τη γεωγραφία της Θεσσαλίας ως σκηνικό της δράσης. Η γλώσσα αντλεί στοιχεία από την ντοπιολαλιά της περιοχής και η έμπνευση βρίσκεται σε διαρκή συνομιλία με την πίστη στους παλιούς παγανιστικούς μύθους της περιοχής. Ωστόσο, το αποτέλεσμα υπερβαίνει την τοπικότητα, και εντέλει «παντρεύει» ωραιότατα την Κυρά της Καταχνιάς και τα Αγραφα με τον Τόλκιν και τον Λάβκραφτ.
Σκόνη και σκιά
Μόλις κυκλοφόρησε μία ακόμη συλλογή διηγημάτων που κινείται στον χώρο της πεζογραφίας του φανταστικού με τίτλο «Σκόνη και σκιά. Εντεκα ιστορίες για το υπερφυσικό» (εκδ. Κουκκίδα) του Κώστα Παπαδόπουλου. Μετά την Ηπειρο του Γκουρογιάννη και τη Θεσσαλία του Τσαπραΐλη, η Πελοπόννησος και ειδικά η Αρκαδία και τα χωριά της τροφοδοτούν με εικόνες τις ιστορίες του συγγραφέα σε αυτό το πρώτο του βιβλίο.