«Eurovision», «Αγριες Μέλισσες», «Power of Love», «Επίδομα ενοικίου», «Στέφανος Τσιτσιπάς», «Τι είναι το crp», είναι μερικά από τα πράγματα που γκούγκλαραν περισσότερο οι Ελληνες το 2019. Η γνωστή μηχανή αναζήτησης μοιάζει με έναν ωκεανό πληροφοριών μέσα στον οποίο συνυπάρχουν τα μαργαριτάρια με το «κουλί», τον αραιό πουρέ φρούτων ή λαχανικών που χρησιμοποιείται ως σάλτσα και ήταν τρίτο κατά σειρά αναζήτησης στις πιο δημοφιλείς συνταγές. Τη χρονιά που πέρασε λοιπόν αναζητήσαμε όλα αυτά την ώρα που –και θα ρισκάραμε να προκαλέσουμε αντιδράσεις αν λέγαμε ότι– ο κόσμος καίγεται.
Παρά τη δική μας αγωνία, κάποιος άλλος θα χαμογελούσε χαιρέκακα αν μπορούσε να μας δει καθώς θα διαπίστωνε ότι 2.400 χρόνια μετά τον θάνατό του, οι πεποιθήσεις του για την ανθρώπινη ανοησία επιβεβαιώνονται.
«Αν ήμουν τύραννος», λέει η συγγραφέας και καθηγήτρια Φιλοσοφίας Ρεμπέκα Γκολντστάιν με την αρχαία σημασία του όρου, «θα δημιουργούσα τέτοιους περισπασμούς, θα ήταν αυτό που θα επεδίωκα. Οι εικόνες, τα σόσιαλ μίντια, η δύναμη της εικόνας, ο εθισμός, όλα αυτά θα μπορούσαν να είναι η νέα αλληγορία του Σπηλαίου. Θα ευχόμουν ο Πλάτωνας να μην ήταν τόσο επίκαιρος, αλλά οι προειδοποιήσεις του για τους δημαγωγούς, τις περισπάσεις στο σπήλαιο, τη γοητεία της ανοησίας, έπεσαν μέσα».
Ο Πλάτωνας λοιπόν και οι φιλοσοφικές διδαχές του παραμένουν επίκαιρες στην εποχή μας που είναι συνυφασμένη με την ιλιγγιώδη εξέλιξη της τεχνολογίας και για να μας το δείξει αυτό η Αμερικανίδα φιλόσοφος αποφάσισε να τον επαναφέρει στη ζωή, στο βιβλίο της «Ο Πλάτωνας στο Googleplex» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τραυλός. Ο αρχαίος Ελληνας φιλόσοφος βρίσκεται πολύ μακριά από την εποχή του. Ερχεται στον 21ο αιώνα και μάλιστα ξεκινά μια περιοδεία για να προωθήσει το βιβλίο του –ποιο άλλο– την «Πολιτεία» χωρίς να αλλάξει τις ιδέες του. Ετσι κάνει μια επίσκεψη στα κεντρικά της Google, μιλάει για την εκπαίδευση των παιδιών μέσα από το παιχνίδι, βγαίνει στην τηλεόραση και αποσυνδέει την ευτυχία από την απόκτηση χρημάτων, δίνει συμβουλές για τον έρωτα σε αναγνώστριες περιοδικών, μιλάει με μηχανικούς υπολογιστών για θέματα ηθικής, μπλέκεται σε συζητήσεις για την ταυτότητα και την ελεύθερη βούληση. Εχει όρεξη για συζήτηση και διάλογο και η Αμερικανίδα συγγραφέας έχει την ίδια όρεξη για κουβέντα όταν τη συναντάμε στο κέντρο της Αθήνας.
Βραβευμένη για το συγγραφικό και ερευνητικό της έργο, με σπουδές στο Πανεπιστήμιο Μπάρναρντ και στο Πρίνστον, κοντά στον καθηγητή Φιλοσοφίας Τόμας Νάιτζελ, η Ρεμπέκα Γκολντστάιν προσπαθεί μέσα από τις διαλέξεις και τα βιβλία της να αναδείξει τη σημασία της φιλοσοφίας στη σύγχρονη εποχή και τη σχέση της με την επιστήμη. Μιλάει σε χαμηλούς τόνους με μια φωνή σχεδόν κοριτσίστικη, παρά τα 70 της χρόνια. Χαμογελάει συχνά και αυτό την κάνει πιο γοητευτική, ακόμη και όταν αναφέρεται στους φίλους της επιστήμονες που συχνά επιτίθενται στη φιλοσοφία και στη χρησιμότητά της. Αλλωστε και εκείνη ξεκίνησε από τα μαθηματικά και τη φυσική πριν καταλήξει στη φιλοσοφία. «Είναι δουλειά του φιλοσόφου να γνωρίζει την επιστήμη, να μπορεί να την καταλάβει, όχι να την εξελίσσει. Αυτό είναι δουλειά των επιστημόνων. Πρέπει όμως να μπορεί να συμφιλιώσει τις έννοιες, να κοιτάζει πάντα πώς συνδέονται όλα μαζί σε μια ευρύτερη εικόνα. Ο φιλόσοφος που δεν καταλαβαίνει την επιστήμη δεν είναι ένας καλός φιλόσοφος αλλά δεν χρειάζεται να είναι και φυσικός», μας λέει.
«Τον αγαπώ»
Γιατί όμως, ρωτάμε, από όλους τους φιλοσόφους επέλεξε να ζωντανέψει τον Πλάτωνα; «Είμαι ερωτευμένη με τον Πλάτωνα», λέει γελώντας, «τον αγαπώ γιατί μπορούσε να καταλάβει τη φιλοσοφία και να ξεχωρίσει τα φιλοσοφικά ερωτήματα για την πολιτική, τη θρησκεία, την τέχνη, τη μεταφυσική, όλα. Εγραφε επίσης πολύ ωραία, είχε μέσα στα κείμενά του έναν θεατρικό, έναν δραματικό τόνο. Είδε τη φύση των φιλοσοφικών ερωτημάτων και τις τεχνικές, πώς ξεκινάς να ψάχνεις για ασυνέπειες στους συλλογισμούς και στα πιστεύω σου και πώς προχωράς με τη λογική και την αφαίρεση». Η Γκολντστάιν υποστηρίζει την πεποίθηση που έχει εκφραστεί και από άλλους, όπως τον μαθηματικό Αλφρεντ Νορθ Ουάιτχεντ (τον οποίο επικαλείται και στο βιβλίο της) ότι η δυτική φιλοσοφία χτίστηκε πάνω στον Πλάτωνα. «Δεν έχει όμως όλες τις απαντήσεις», σπεύδει να προσθέσει και μάλιστα ένας από τους στόχους του βιβλίου είναι να δείξει στους αναγνώστες ότι η φιλοσοφία έχει εξελιχθεί από εκείνη την εποχή όπως εξελίσσεται και η επιστήμη.
Το βιβλίο της Αμερικανίδας συγγραφέως «Ο Πλάτωνας στο Googleplex» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τραυλός.
Αυτός ο στόχος βέβαια κάθε άλλο παρά εύκολος είναι και η Γκολντστάιν το γνωρίζει καλά. Η επιστημονική κοινότητα έχει φύγει από την εποχή που επιστήμονες εκπαιδεύονταν και στη φιλοσοφία. Ο Αϊνστάιν έπινε νερό στο όνομα του Σπινόζα και οι αναζητήσεις του για την κβαντομηχανική είχαν και φιλοσοφικά ερωτήματα, ενώ ο Στίβεν Χόκινγκ είχε δηλώσει στις αρχές της περασμένης δεκαετίας ότι «η φιλοσοφία πέθανε» επειδή οι φιλόσοφοι δεν μπόρεσαν να ακολουθήσουν τη σύγχρονη επιστήμη. Πού πήγαν λοιπόν οι φιλόσοφοι;
«Τεχνική γλώσσα»
«Στους φιλοσόφους αρέσει να μιλάνε μεταξύ τους. Εχουμε αναπτύξει μια πολύ τεχνική γλώσσα και είναι δύσκολη η κατανόηση αλλά και η ερμηνεία της, οι άνθρωποι δυσκολεύονται να δουν τη χρησιμότητά της και οι ίδιοι οι φιλόσοφοι δεν ασχολούνται με αυτό το πρόβλημα. Και αυτό είναι ένα πρόβλημα της φιλοσοφίας», μας λέει η κ. Γκολντστάιν χωρίς να μασάει τα λόγια της. Από την άλλη πλευρά, η εξέλιξη της φιλοσοφίας γίνεται δύσκολα κατανοητή και ορατή γιατί με απλά λόγια όταν συμβαίνει επηρεάζει τα πάντα και είναι παντού. «Η πρόοδος της φιλοσοφίας αλλάζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα πάντα στον κόσμο. Γίνεται πνευματικό οξυγόνο αλλά δεν καταλαβαίνουμε τον αέρα που αναπνέουμε παρά μόνο όταν μας λείψει. Την εξέλιξη της τεχνολογίας την καταλαβαίνουμε γιατί είναι χειροπιαστή, την αγγίζουμε, αλλά δεν μας επηρεάζει τόσο όσο το να καταλάβουμε γιατί η επιστήμη είναι τόσο σημαντική, που είναι ένα φιλοσοφικό ζήτημα. Το ίδιο συμβαίνει με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Χρειάζεται μακροχρόνιος αγώνας με επιχειρήματα για να ξεπεραστούν παγιωμένες αντιλήψεις, αλλά όταν συμβαίνει έχει γίνει πια τρόπος ζωής που ξεχνάμε τι απαιτήθηκε για να φτάσουμε εκεί».
Μια συζήτηση στην οποία οι φιλόσοφοι έχουν πολλά να πουν είναι και αυτή της τεχνητής νοημοσύνης που αποκαλύπτει πολλά όχι μόνο για την ίδια την τεχνολογία αλλά και τον τρόπο σκέψης του ανθρώπινου μυαλού. «Οποτε σημειώνεται πρόοδος στην τεχνολογία, αναδύονται νέα φιλοσοφικά ερωτήματα και η τεχνητή νοημοσύνη έχει παρά πολλά. Πρώτα απ’ όλα τι σημαίνει πραγματικά “σκέφτομαι”; Σκέφτονται οι υπολογιστές; Εχουν και οι υπολογιστές δικαιώματα; Είναι απίστευτο το τι απίστευτες αναλύσεις μπορούν να κάνουν οι υπολογιστές αλλά έχει ενδιαφέρον να μελετήσει κανείς και τα παιδαριώδη λάθη που κάνουν, τα οποία δείχνουν ότι δεν μπορούν να αντιγράψουν τον ανθρώπινο τρόπο σκέψης. Αν ρωτήσεις ένα πρόγραμμα να σου δείξει τα τρία πιο κοντινά εστιατόρια που δεν είναι π.χ. Μακντόναλντς, εκείνο θα σου υποδείξει τρία Μακντόναλντς. Δεν μπορεί να καταλάβει μια αρνητική πρόταση, πώς χτίζονται οι προτάσεις. Η φιλοσοφία επιτρέπει να διακρίνεις αυτά τα προβλήματα», λέει η Ρεμπέκα Γκολντστάιν.
Πάντως, για την ιστορία, ο Πλάτωνας στο βιβλίο της ενθουσιάζεται με το Google και εγγράφεται σε online μαθήματα νευροεπιστήμης.
«Είναι δύσκολο να παραμείνει κανείς λογικός στις μέρες μας»
Οταν η Ρεμπέκα Γκολντστάιν έγραφε το βιβλίο της, στην προεδρία της Αμερικής βρισκόταν ο Μπαράκ Ομπάμα. «Δεν είχα ιδέα τι θα ακολουθούσε», μας λέει και το χαμόγελό της εξαφανίζεται. Οι δύο κόρες της είχαν εργαστεί εθελοντικά στην καμπάνια του Ομπάμα για την προεδρία. Οταν το 2014 η συγγραφέας τιμήθηκε στον Λευκό Οίκο με το National Humanities Medal είχε μια σύντομη συνομιλία με τη Μισέλ Ομπάμα. «Μου είπε, πες στις κόρες σου να έρθουν ξανά για δουλειά διότι κινδυνεύουμε να χάσουμε τα πάντα. Μπορούσαν να δουν τι έρχεται. Το σκέφτομαι συχνά αυτό», μας λέει όταν η κουβέντα μας περνάει στη Δημοκρατία και στους δημαγωγούς για τους οποίους προειδοποιούσε ο αρχαίος φιλόσοφος.
«Ο Πλάτωνας ήταν πολύ επικριτικός απέναντι στην αθηναϊκή Δημοκρατία και δεν ξέρω τι θα σκεφτόταν αν έβλεπε τη σημερινή αμερικανική δημοκρατία. Πίστευε ότι η δημοκρατία είναι ευάλωτη απέναντι στους δημαγωγούς και αυτό είναι που έχουμε σήμερα, έναν δημαγωγό στην Αμερική. Αυτό είναι ο κύριος Τραμπ», μας λέει η κ. Γκολντστάιν και επισημαίνει ότι αν θέλουμε να είμαστε πολίτες μιας δημοκρατίας έχουμε υποχρέωση να σκεφτόμαστε τις συνέπειες των πράξεών μας και είναι ανάγκη –μεγαλύτερη από ποτέ– να εκπαιδευτούμε στη φιλοσοφία για να μπορούμε να διακρίνουμε το ψέμα και τη δημαγωγία. «Αν η δημοκρατία είναι να σωθεί, αυτό θα γίνει από τους ανθρώπους που νιώθουν μέσα τους την πρόοδο που έχει συντελεστεί και αυτό μάλλον δεν θα γίνει από πλούσιους λευκούς», τονίζει. Μέχρι τώρα, πάντως, ο Πλάτωνας έχει δίκιο και επιβεβαιώνεται η επιφυλακτικότητά του απέναντι στην ικανότητα των πλειοψηφιών να σκέφτονται λογικά. «Εγώ είμαι αισιόδοξη γενικά και πιστεύω ότι ο Πλάτωνας έκανε λάθος σε αυτό. Θεωρώ ότι οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούν να σκεφτούν και να σεβαστούν την αλήθεια όταν μπορείς να την αποδείξεις και πιστεύω ότι υπάρχει μια καλή εξελικτική εξήγηση γι’ αυτό. Εχουμε εξελιχθεί ως είδος να σεβόμαστε την αλήθεια και να περιμένουμε από τον διπλανό μας να πει την αλήθεια. Η βάση της επικοινωνίας είναι η γλώσσα, ο λόγος, και η γλώσσα έχει να κάνει με την αλήθεια». Η φιλοσοφία για τη Ρεμπέκα Γκολντστάιν πρέπει να απευθύνεται στο ευρύ κοινό, να είναι διασκεδαστική και ελκυστική. Παρόλο που ο Πλάτωνας πίστευε στην προφορική φιλοσοφική αντιπαράθεση, στη σπίθα που δημιουργείται ανάμεσα σε δύο μυαλά σε εγρήγορση, τα κείμενά του χρησιμοποιούν όλα τα ρητορικά τεχνάσματα και τις εικόνες της εποχής για να γίνουν ελκυστικά για το κοινό του.
«Οι εικόνες είναι πολύ ισχυρές. Το ήξερε και ο ίδιος πιστεύω από την αλληγορία του Σπηλαίου. Βλέπω και πιστεύω. Αυτό είναι ένας άλλος κίνδυνος», μας λέει η Ρεμπέκα Γκολντστάιν και κάνει μια παράθεση των νέων τεχνολογιών της εικόνας, από τις φωτογραφίες μας στα σόσιαλ μίντια μέχρι το «πείραγμα» εικόνων και βίντεο με σκοπό τη χειραγώγηση των μαζών και τη διάδοση fake news.
«Η θαυμαστή μας τεχνολογία παίζει ένα παιχνίδι με τις γνωστικές αδυναμίες του μυαλού μας και πρέπει να βρούμε τους τρόπους να αντισταθούμε, να προστατευθούμε. Είναι δύσκολο να παραμείνει κανείς λογικός στις μέρες μας, οι περισπασμοί είναι πολλοί, αλλά είναι πολύ σημαντικό να το κάνει. Το μέλλον του πλανήτη μας στηρίζεται σε μια εύθραυστη ισορροπία και η τεχνολογία που έχουμε μας έχει φέρει σε ένα σημείο που μπορούμε πραγματικά να τον καταστρέψουμε. Η ευθύνη που έχει αυτή η γενιά είναι μεγάλη».