ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ
Θεωρία μορφών
Οι ουτοπίες και η έννοια του περιπλανώμενου στο δυτικό μυθιστόρημα του μεσοπολέμου
εκδ. Γαβριηλίδης
Η τρίτη αναθεωρημένη έκδοση της «Θεωρίας μoρφών» του Αλέξη Ζήρα συμπίπτει με τη συμπλήρωση 50 χρόνων από την εμφάνιση των πρώτων κειμένων του λογοτεχνικής κριτικής. Πρωτοδημοσίευσε το 1969 στην εφημερίδα «Θεσσαλονίκη» ένα τετράπτυχο άρθρο για τον Φραντς Κάφκα. Ακολούθησε μια σειρά κειμένων για τους Ζιντ, Χέμινγκουαιη, Μαλρώ, Καμύ, Εξυπερύ, Σαρτρ κ.ά., ορισμένα από τα οποία συγκρότησαν αργότερα τη «Θεωρία μορφών» (Πλέθρον, 1978), που ανατυπώθηκε από τις εκδόσεις Γαβριηλίδη το 1992.
Η πρόσφατη και πλήρως αναθεωρημένη «Θεωρία μορφών. Οι ουτοπίες και η έννοια του περιπλανώμενου στο δυτικό μυθιστόρημα του μεσοπολέμου» (εκδ. Γαβριηλίδης, 2019), 42 χρόνια μετά την πρώτη έκδοση, εκτός από το ότι επαναδραστηριοποιεί ένα βιβλίο εξαντλημένο από καιρό, σηματοδοτεί το ξεκίνημα μιας «Βιβλιοθήκης Κριτικών Κειμένων» του Αλέξη Ζήρα.
Οπως προαναγγέλλεται στη «Βιβλιοθήκη», θα εμφανιστούν οι εγκατεσπαρμένες σε δεκάδες εφημερίδες και περιοδικά κριτικές μελέτες, γραμματολογικές επισκοπήσεις, επιφυλλίδες, άρθρα και βιβλιοκριτικές του Ζήρα για τη νεοελληνική –και όχι μόνο– γραμματεία· εκτενή δηλαδή ή σύντομα ασυγκέντρωτα κείμενα, που μια πρόχειρη καταγραφή τα ανεβάζει σε 1.800 και τα οποία θα λέγαμε ότι συνιστούν μιαν άτυπη ιστορία των ελληνικών γραμμάτων του 20ού αιώνα.
Η ταυτότητα της νέας έκδοσης της «Θεωρίας μορφών» προσδιορίζεται, όπως μαρτυρεί και ο υπότιτλός της, από δύο πολυσύνθετες έννοιες (πολιτικές, αισθητικές, ανθρωπολογικές): Το ουτοπικό όραμα που παρακίνησε πολλούς συγγραφείς του 20ού αιώνα να απασχοληθούν με τα όρια του νεωτερικού ανθρώπου αλλά και τον πόθο της περιπλάνησης: «Η έννοια της υπερορίας», όπως αναφέρει ο Ζήρας, «ως τόπος διασταύρωσης στη λογοτεχνία, είναι ένα πολύτροπο φαινόμενο, καθώς δεν ήταν η οριζόντια ή η κάθετη μετακίνηση οι μόνες από τις εκδηλώσεις της. […] Είναι το ανθρώπινο σώμα που γυρεύει να ψαύσει τα νέα του όρια […], είναι η αποστερητική αίσθηση της ξενότητας και η συνάντηση με τον άγνωστο άλλο στη ζώνη ενός no man’s land[…]» (σ. 20-21).
Τα περιεχόμενα του βιβλίου αρθρώνονται σε 7 ενότητες, οι οποίες αναφέρονται σε έργα ιδιαιτέρως σημαντικά για τη διεθνή ιστορία της λογοτεχνίας και τον στοχασμό του σύγχρονου ανθρώπου: 1) Ο μετέωρος χωρομέτρης του Κάφκα. 2) Ο Χέμινγκουαιη και το άγχος της κρίσιμης στιγμής. 3) Ο Ζιντ και η ουτοπία του διαθέσιμου σώματος. 4) Η τραυματική φυγή του Μαλρώ προς την εξεγερμένη Ασία. 5) Τα δεσμά της ξενότητας και οι παρίες του νόμου στα πεζά του Καμύ. 6) Οι αντιφάσεις της ελεύθερης επιλογής στην υπαρξιακή θεωρία του Σαρτρ. 7) Ο Εξυπερύ και το ουτοπικό μεγαλείο του νομαδικού ανθρώπου.
Διαπιστώνουμε έτσι πόσο πρώιμα ο Ζήρας αναπτύσσει τις βασικές αρχές της στοχαστικής του ταυτότητας, τόσο φιλοσοφικά συνθετικής όσο και κριτικά αναλυτικής. Τη «Θεωρία μορφών» θα τη χαρακτηρίζαμε περισσότερο ως μια σπειροειδή σύνθεση φιλοσοφικού/δοκιμιακού λόγου, που συνάπτεται σε πολλά σημεία με κριτικές παρατηρήσεις για τη λογοτεχνικότητα, και λιγότερο μια συλλογή κριτικών δοκιμίων. Δύο από τις προαναφερθείσες αρχές θα αναπτυχθούν και θα καθορίσουν όλη τη μετέπειτα πορεία του: α) Το λογοτεχνικό κείμενο αντιμετωπίζεται ως ένα πολυπαραγοντικό δημιούργημα, του οποίου οι αναγνωστικές συγκριτολογικές παρεκκλίσεις και παρεκβάσεις κατορθώνουν να προβάλουν τις κρυφές του πτυχές αποκαλύπτοντας τις βαθύτερές του διασυνδέσεις. β) Η γλώσσα της κριτικής οφείλει να είναι μια διττά ισοζυγισμένη γλώσσα: να υποβοηθά τη μεθοδική τεκμηρίωση, αλλά και να μην πνίγει τη συγκίνησή της.
Αν εξετάσουμε συγκριτικά την πρώτη έκδοση με την τρίτη και αναθεωρημένη, θα διαπιστώσουμε ότι, όπως λέει κι ο ίδιος, παραμένει ζωντανή η αιρετική, πολλές φορές, διατύπωση υποθέσεων από τον νεαρό λόγιο του 1969. Επίσης, παραμένει η δικτυωτή αντίστιξη ορθοκρισίας και συγκίνησης, οι εναλλασσόμενες θετικές, αρνητικές ή/και επιφυλακτικές αποτιμήσεις – ενίοτε προκλητικές. Βέβαια, ο πιο κατασταλαγμένος τώρα κριτικός προσαρμόζει τις πολυεπίπεδες αναφορές, το λεξιλόγιο και τις ιεραρχήσεις τους στην οπτική του σύγχρονου αναγνώστη, επικαιροποιώντας το λεκτικό και τα παραδείγματα, τα οποία καθιστούν τον λόγο του πιο προσιτό στις νεότερες γενιές.
Τέλος, η τρίτη αυτή έκδοση –εκτός από την προσθήκη του κεφαλαίου για τον Εξυπερύ– είναι πιο ολοκληρωμένη και ενημερωμένη ως προς τα σχόλια, τις παραπομπές, τον πίνακα ονομάτων και έργων, ενώ η νέα ενδεκασέλιδη εισαγωγή αναπλαισιώνει διαφωτιστικά το περιεχόμενο, προσφέροντας στον αναγνώστη απαραίτητα αντικλείδια.
Μέσα από το βιβλίο αυτό επιβεβαιώνεται πως ο κριτικός λόγος του Αλέξη Ζήρα, διαμορφωμένος ως προς την ελληνική του προέλευση από μια σειρά λογίων (Τέλλο Αγρα, Φώτο Πολίτη, Δημήτρη Νικολαρεΐζη κ.ά.), χαρακτηριζόταν, ακόμη και στο αρχικό στάδιο της οργανογένεσής του, από τον πόθο της βαθιάς κατανόησης της ανθρώπινης συνθήκης και την αγωνία για τον άλυτο αλγόριθμο της ανθρώπινης ευτυχίας. Διόλου τυχαία επιλέγω, λοιπόν, ως κατακλείδα το σχετικό απόσπασμα από το οπισθόφυλλο του βιβλίου: «Ο [Ζήρας ως] νεαρός αναγνώστης […] ήθελε να καταλάβει αν τα πάθη του νεωτερικού ανθρώπου, εντοπισμένα στη λογοτεχνία, από τον Κάφκα ώς τον Εξυπερύ και τον Καμύ, έχουν σχέση με την αγωνία των πολιτικών συστημάτων της εποχής που διεκδικούσαν το απόλυτο. Δηλαδή το παντοτινά απλησίαστο».