Πώς μπορείς να υποφέρεις μια ύπαρξη στην οποία κάποτε συνειδητοποιείς, έστω και στιγμιαία (διότι δεν αντέχεται για περισσότερο) ότι όλο αυτό δεν είναι παρά περιστασιακό; Προσωρινό;
Δύσκολη απάντηση σε ένα δύσκολο ερώτημα, το οποίο όμως καλούμαστε να απαντήσουμε (ή να αποφύγουμε) καθημερινά.
Το άβολο αυτό ερώτημα μπορεί να τεθεί και κάπως αλλιώς· έτσι όπως το εκφράζει στην εισαγωγή τού βιβλίου του «Οδηγός καλής ζωής. Η αρχαία τέχνη της στωικής χαράς» του Ουίλιαμ Ιρβαϊν, που κυκλοφορεί σε λίγες ημέρες από τις εκδόσεις Ικαρος:
«Τι θέλετε από τη ζωή; (…) Πολλοί άνθρωποι θα δυσκολευτούν να κατονομάσουν αυτό τον σκοπό. Ξέρουν τι θέλουν ανά πάσα στιγμή ή ακόμα και από δεκαετία σε δεκαετία, αλλά δεν έχουν κάνει ποτέ μια παύση για να σκεφθούν τον μεγάλο σκοπό της ζωής τους – κατανοητό ίσως».
To εξώφυλλο του νέου βιβλίου της σειράς «Στοχαστικός βίος» των εκδόσεων Ικαρος.
Το βιβλίο του Ιρβαϊν –μια απολαυστικά εκλαϊκευτική ερμηνεία της αρχαίας στωικής φιλοσοφίας– επιχειρεί να βάλει σε τάξη τέτοια ακανθώδη ζητήματα. Το βιβλίο εντάσσεται στη σειρά «Στοχαστικός βίος», υπεύθυνος της οποίας είναι ο καθηγητής και συγγραφέας Χαρίδημος Τσούκας, ο οποίος υπογράφει και εκτενή πρόλογο.
Σήμερα η «Κ» προδημοσιεύει αποσπάσματα από το βιβλίο, επιλέγοντας τα πλέον δύσκολα από αυτά τα ζητήματα: τον φόβο του γήρατος και του θανάτου.
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
«Αυτό που φορτώνει τα γεράματα με δυστυχία, λέει ο Μουσώνιος, συνήθως δεν είναι η αδυναμία ή η αρρώστια που τα συνοδεύει· περισσότερο είναι η προοπτική ότι θα πεθάνουμε. Και γιατί ταράζονται οι άνθρωποι, είτε είναι νέοι είτε γέροι, από την προοπτική του θανάτου; Κάποιοι επειδή φοβούνται το μετά. Οι περισσότεροι, όμως, ταράζονται επειδή φοβούνται ότι ίσως να μην έχουν ζήσει σωστά – ότι ίσως να έχουν ζήσει, δηλαδή, χωρίς να κατακτήσουν στη ζωή τους τα αληθινά πολύτιμα πράγματα. Και ο θάνατος, βέβαια, κάνει απίθανο το ενδεχόμενο να τα κατακτήσουν ποτέ.
Μπορεί να φαίνεται παράδοξο, αλλά όταν έχουμε μια συνεκτική φιλοσοφία ζωής, είτε πρόκειται για τον στωικισμό είτε για κάποια άλλη φιλοσοφία, είμαστε πιο δεκτικοί απέναντι στον θάνατο. Κάποιος με μια συνεκτική φιλοσοφία ζωής θα γνωρίζει ποια είναι τα πράγματα που αξίζει κανείς να πετύχει, κι επειδή θα έχει αφιερώσει χρόνο προσπαθώντας να πετύχει αυτό που θεωρούσε πολύτιμο, κατά πάσα πιθανότητα το έχει όντως πετύχει – στον βαθμό που ήταν δυνατό. Συνεπώς, όταν έρθει η ώρα του να πεθάνει, δεν θα νιώθει εξαπατημένος. Αντίθετα, με τα λόγια του Μουσώνιου, «θα απελευθερωθεί από τον φόβο του θανάτου».
Σκεφτείτε, χάριν παραδείγματος, τις τελευταίες ημέρες του Στωικού φιλοσόφου Ιουλίου Κάνου (Julius Canus). Οταν ο Καλιγούλας (Gaius Julius Caesar Augustus Germanicus «Caligula»), του οποίου τον θυμό είχε προκαλέσει ο φιλόσοφος, διέταξε τον θάνατό του, ο Κάνος διατήρησε την ψυχραιμία του: «Εξοχότατε», είπε, «σας απευθύνω τις ευχαριστίες μου». Δέκα ημέρες αργότερα, όταν ήρθε ένας εκατόνταρχος να τον πάρει για να τον εκτελέσουν, ο Κάνος έπαιζε κάποιο επιτραπέζιο παιχνίδι. Αντί να παραπονεθεί πικρά για τη μοίρα του ή να ικετέψει τον εκατόνταρχο να του χαρίσει τη ζωή, ο Κάνος απλώς του έδειξε ότι εκείνος, ο Κάνος, στο παιχνίδι ήταν ένα πιόνι μπροστά – εννοώντας ότι, αν ο αντίπαλός του ισχυριζόταν μετά ότι τον κέρδιζε, θα έλεγε ψέματα. Πηγαίνοντας προς τον τόπο της εκτέλεσης, κάποιος τον ρώτησε πώς ήταν η ψυχολογική του κατάσταση και ο Κάνος αποκρίθηκε ότι προετοιμαζόταν να παρατηρήσει τη στιγμή του θανάτου, έτσι ώστε να μάθει αν εκείνη τη στιγμή το πνεύμα έχει επίγνωση ότι εγκαταλείπει το σώμα. «Εδώ», λέει ο Σενέκας, επιδοκιμάζοντας, «έχουμε τη γαλήνη εν μέσω ακριβώς της καταιγίδας». Προσθέτει ότι «κανείς ποτέ δεν έπαιξε τον φιλόσοφο για περισσότερο χρόνο».
Αυτοί που ζουν χωρίς να έχουν μια συνεκτική φιλοσοφία για τη ζωή, από την άλλη, θα θέλουν απεγνωσμένα να καθυστερήσουν τον θάνατο. Ισως να χρειάζονται αυτή την καθυστέρηση έτσι ώστε να μπορέσουν να αποκτήσουν ή να κάνουν τα πράγματα που –επιτέλους!– ανακάλυψαν ότι αξίζουν. (Είναι κρίμα που αυτή η έκλαμψη έρχεται για εκείνους τόσο αργά στη ζωή, μα, όπως παρατηρεί ο Σενέκας, «ό,τι έχεις κάνει στο παρελθόν θα γίνει φανερό μόνο τη στιγμή που θα παίρνεις την τελευταία σου ανάσα».) Ή, ενδεχομένως να θέλουν την καθυστέρηση επειδή η αυτοσχέδια φιλοσοφία τους για τη ζωή τούς έχει πείσει ότι αυτό που έχει αξία είναι να αντλείς ό,τι μπορείς περισσότερο από το καθετί και, αν πεθάνουν, δεν θα μπορούν να αντλούν τίποτα πια – από τίποτα.
Σε αυτό το σημείο, οι αναγνώστες ίσως να βγάλουν το συμπέρασμα πως οι Στωικοί είχαν εμμονή με τον θάνατο. Οπως έχουμε δει, πράγματι μας συμβουλεύουν να στοχαζόμαστε τον ίδιο τον θάνατό μας. Μας λένε να ζούμε την κάθε μέρα μας σαν να ήταν η τελευταία. Αν μας ζητούν να ασκούμε τον στωικισμό, εν μέρει είναι για να μη φοβόμαστε τον θάνατο.
Πέρα από το ότι, όπως φαίνεται, όσο ζούσαν εστίαζαν στον θάνατο, οι Στωικοί είχαν και την ατυχή τάση να πεθαίνουν με αφύσικο τρόπο. Οι Ελληνες Στωικοί Ζήνωνας και Κλεάνθης φαίνεται πως αυτοκτόνησαν, ενώ για τον Κάτωνα αυτό είναι βέβαιο. Για τον Μουσώνιο δεν είναι σαφές πώς πέθανε, αλλά όσο ζούσε ήταν υπέρμαχος της αυτοκτονίας. Συγκεκριμένα, συμβούλευε τους ηλικιωμένους ανθρώπους να διαλέξουν να πεθάνουν καλά, όσο ακόμη το μπορούν· αν περιμένει κανείς πάρα πολύ, έλεγε, κάτι τέτοιο ίσως να καταστεί αδύνατο. Και πρόσθετε: «Καλύτερα να πεθάνεις με ανωτερότητα παρά να ζήσεις πολύ».
Επίσης, πολλοί από τους Στωικούς που δεν αυτοκτόνησαν έκαναν πράγματα τα οποία επέσπευσαν τον θάνατό τους. Οταν φάνηκε πως ο θάνατος ήταν κοντά, ο Μάρκος Αυρήλιος αρνήθηκε τη λήψη τροφής. Ο Σενέκας συμπεριφέρθηκε με έναν τρόπο που κατέληξε να του επιβληθεί η θανατική ποινή, ενώ θα μπορούσε να την έχει αποφύγει, ενώ το ίδιο έκαναν και οι Στωικοί Θρασέας Παίτος και Βαρέας Σοράνος. Μαθαίνοντας οι αναγνώστες πώς έφυγαν από τη ζωή αυτοί οι Στωικοί, ίσως να βγάζουν το συμπέρασμα πως, αν κάποιος αγαπάει τη ζωή και θέλει να πεθάνει με φυσιολογικό θάνατο, καλά θα κάνει να αποφύγει τον στωικισμό.
Ως απάντηση, επιτρέψτε μου να επισημάνω, κατ’ αρχήν, ότι δεν είναι και τόσο σίγουρο πως το ποσοστό των ανορθόδοξων θανάτων ήταν ασυνήθιστα υψηλό ανάμεσα στους Στωικούς κατά την αρχαιότητα. Επιπλέον, σε πολλές από τις περιπτώσεις που οι Στωικοί επέσπευσαν τον θάνατό τους, μπορούμε να καταλάβουμε γιατί το έκαναν. Συγκεκριμένα, είναι πιθανό ο Ζήνωνας και ο Κλεάνθης, που έζησαν μέχρι μια προχωρημένη ηλικία, να μην «αυτοκτόνησαν» ακριβώς, αλλά να επέλεξαν την ευθανασία: Υπάρχει η πιθανότητα να ήταν αθεράπευτα άρρωστοι και, εξαιτίας αυτού, ίσως να πήραν κάποια μέτρα για να επισπεύσουν τον θάνατο. (Αυτό έκανε ο Μάρκος Αυρήλιος.)»
Το γήρας
«Από τις διάφορες φιλοσοφίες για τη ζωή, ο στωι-κισμός ταιριάζει ιδιαίτερα καλά στα ύστερα χρόνια μας. Για τους πιο πολλούς ανθρώπους, τα γηρατειά θα είναι η πιο δύσκολη περίοδος της ζωής. Ενας πρωταρχικός στόχος του στωικισμού, όμως, είναι να μας διδάξει, όχι μόνο πώς να αντιμετωπίζουμε τις δυσκολίες, αλλά και πώς να διατηρούμε την ψυχική μας γαλήνη. Οι γέροι είναι πιο πιθανό να θεωρούν πολύτιμη τη γαλήνη που προσφέρουν οι Στωικοί απ’ ό,τι οι νέοι. Ενας νέος μπορεί να μην καταλαβαίνει πώς είναι δυνατό να είναι κάποιος πρόθυμος να συμβιβαστεί με την “απλή ψυχική γαλήνη”· κάποιος που έχει περάσει τα ογδόντα πιθανότατα όχι μόνο θα δει πόσο πολύτιμο πράγμα είναι η γαλήνη, αλλά θα συνειδητοποιήσει και πόσο λίγοι άνθρωποι κατορθώνουν να την κατακτήσουν. Εν μέρει γι’ αυτό ο Μουσώνιος μάς συμβουλεύει να ασπαζόμαστε τον στωικισμό όσο είμαστε ακόμα νέοι: Οπως λέει, είναι ο καλύτερος τρόπος να προετοιμαστούμε για τα γεράματα».