ΠΟΛ ΟΣΤΕΡ
Μέρα Νύχτα
μτφρ. Μαρία Ξυλούρη
εκδ. Μεταίχμιο, 2020, σελ. 376
Ανατέμνοντας τη συγγραφική διαδικασία, την πράξη της γραφής αλλά και της ανάγνωσης, τη σχέση του συγγραφέα με το έργο του και με τη δημιουργία εν γένει, ο Πολ Οστερ γράφει τα «Ταξίδια στο Σκριπτόριο» (2007) και τον «Ανθρωπο στο σκοτάδι» (2008), αμφότερα στον τόμο «Μέρα Νύχτα» των εκδόσεων Μεταίχμιο, σε ρέουσα μετάφραση της Μαρίας Ξυλούρη. Στα δύο έργα επανέρχονται και εντατικοποιούνται πάγιες «εμμονές» και σταθερές μιας μεταμοντέρνας γραφής, που ο Πολ Οστερ υπηρετεί αδιατάρακτα και αφοσιωμένα με ενδιαφέρουσες παραλλαγές και τροποποιήσεις από βιβλίο σε βιβλίο. Οι ανησυχίες που συχνά διατρέχουν το οστερικό έργο έχουν κύριο άξονα τον κατακερματισμένο εαυτό, την κρίση ταυτότητας, τη σχέση γραφής και ζωής. Στα δύο έργα του τόμου «Μέρα Νύχτα» πρωταγωνιστούν δύο άντρες σε δωμάτια: ο ένας ξυπνάει σε μια ακατανόητη πραγματικότητα, ο άλλος προσπαθεί να κοιμηθεί για να ξεφύγει από τη βασανιστική πραγματικότητα. Τα δύο έργα προορίζονται να διαβαστούν μαζί.
Στο «Ταξίδια στο Σκριπτόριο», ο γηραιός κύριος Μπλανκ βρίσκεται έγκλειστος σ’ ένα δωμάτιο. Υποφέρει από απώλεια μνήμης και αγνοεί ποιος είναι και πώς κατέληξε στο δωμάτιο. Κατά καιρούς τον επισκέπτονται πρόσωπα από το παρελθόν του, που τώρα του παρέχουν ιατρικές υπηρεσίες. Διαπιστώνουμε σταδιακά πως τα πρόσωπα αυτά είναι λογοτεχνικοί ήρωες προερχόμενοι από προηγούμενα έργα του Πολ Οστερ. Πιθανώς ο κύριος Μπλανκ-alter ego του Οστερ «κρατείται» αιχμάλωτος από τα μυθοπλαστικά πρόσωπα που, κατά καιρούς, ο ίδιος δημιούργησε. Ο Μπλανκ τελεί πλέον σε πλήρη αδυναμία. Πιθανώς το δωμάτιο είναι κλειδωμένο, οπότε δεν είναι δυνατή η διαφυγή του. Οι περίεργοι επισκέπτες του, χάρτινοι ήρωες που τώρα ενσαρκώνονται κι έρχονται να τον συναντήσουν, διεγείρουν τη μνημονική λειτουργία του κυρίου Μπλανκ και τον βοηθούν να ανασυστήσει κομμάτια της χαμένης μνήμης του.
Το «κλειστό δωμάτιο» είναι ένα μοτίβο που συχνά επανέρχεται στο οστερικό έργο, σηματοδοτώντας την απαραίτητη συνθήκη για τη δημιουργία καλλιτεχνικού έργου. Είναι περίκλειστο, σκοτεινό και αποκομμένο από τον έξω κόσμο και εξασφαλίζει τις προϋποθέσεις για στοχασμό, περίσκεψη και ενδοσκόπηση. Σε καθεστώς απομόνωσης και μοναξιάς, ο καλλιτέχνης εξετάζει τον εαυτό του και τον κόσμο επιτυγχάνοντας πνευματική ανάταση και αυτοσυνείδηση. Η παραμονή σ’ ένα χώρο ειδικά προστατευμένο από τους περισπασμούς της καθημερινότητας μπορεί να αποβεί εξαιρετικά ψυχωφελής και να οδηγήσει στο καλλιτεχνικό έργο, αλλά και στην απελευθέρωση από κάθε είδους αυταπάτες που παρακωλύουν τη δημιουργία. Τα «Ταξίδια στο Σκριπτόριο» λαμβάνουν χώρα μέσα σ’ ένα τέτοιο κλειστό δωμάτιο, ενώ το ίδιο μοτίβο κυριαρχεί στην «Τριλογία της Νέας Υόρκης». Στο «Παλάτι του φεγγαριού», το κλειστό δωμάτιο μεταφέρεται σε μια απομακρυσμένη σπηλιά, ενώ στην «Επινόηση της μοναξιάς» χρέη κλειστού δωματίου εκτελεί η κοιλιά του κήτους, που κατάπιε τον Ιωνά.
Εγκλειστος μέσα σ’ ένα δωμάτιο, ο κύριος Μπλανκ του Σκριπτορίου είναι τώρα κενός και άγραφος, όπως δηλώνει και το όνομά του. Αποτελεί έναν άδειο πίνακα, πάνω στον οποίο οι ήρωες που δημιούργησε, έρχονται τώρα και καταθέτουν την εμπειρία τους. Ο κύριος Μπλανκ έχει απολέσει μαζί με τη μνήμη του και κάθε αίσθημα ταυτότητας. Οι πρώην χάρτινοι και πλέον ένσαρκοι ήρωες των βιβλίων του συμβάλλουν ώστε να επανακτήσει ο γηραιός συγγραφέας την ταυτότητά του ή, τουλάχιστον, ένα μέρος της. Στο μεταξύ, ο κύριος Μπλανκ υποφέρει από αισθήματα ενοχής απέναντί τους. Δεν λείπουν αυτοί που του ζητούν τον λόγο για κακομεταχείριση, οπότε ο Μπλανκ αισθάνεται υπόλογος. Ηρωες που έκαναν μόνο ένα σύντομο πέρασμα ή που σύντομα εξαφανίστηκαν και βυθίστηκαν στην αφάνεια των τριταγωνιστών ψέγουν τον Μπλανκ και εξυφαίνουν πλεκτάνη εις βάρος του.
Το «Μέρα – Νύχτα» περιλαμβάνει τα «Ταξίδια στο Σκριπτόριο» και τον «Ανθρωπο στο σκοτάδι».
Κάποιοι από αυτούς που κάποτε υπήρξαν αθύρματα και υποχείρια του συγγραφέα που τους επινόησε, γίνονται τώρα τιμωροί κι εκδικητές του δημιουργού τους γιατί τους καταδίκασε σε μια άδοξη ή ανεπιθύμητη «ζωή». Δεν είναι η πρώτη φορά που λογοτεχνικοί ήρωες του Οστερ εξεγείρονται κατά του συγγραφέα. Στη «Γυάλινη πόλη» (από την «Τριλογία της Νέας Υόρκης»), ο πρωταγωνιστής αντιλαμβάνεται ότι ανήκει στο μυθοπλαστικό σύμπαν ενός παντοδύναμου συγγραφέα και αποφασίζει να αποδράσει από τον κειμενικό κόσμο και να ζήσει αυτόνομα κι ελεύθερα, μακριά από μυθιστορηματικές ή άλλες συμβάσεις.
Πάνω στο γραφείο του έγκλειστου Μπλανκ, υπάρχουν αινιγματικά χειρόγραφα, που αποφασίζει να διαβάσει. Ενα από αυτά περιγράφει τις επώδυνες περιπέτειες ενός αιχμάλωτου, που βρίσκεται απομονωμένος σ’ ένα κελί και καλείται να συντάξει υποχρεωτικά μια εκτενή αναφορά με τα καθέκαστα της ιστορίας του. Ο αιχμάλωτος θα παραμένει ζωντανός για όσο γράφει την αναφορά του. Τα γραφόμενά του θα εγγυώνται την παράταση της ζωής του, για όσο διαρκεί η πράξη της συγγραφής. Η συγγραφή θα γίνει ο σωτήρας του και η διάρκειά της θα τον διασώζει εξακολουθητικά από τον όλεθρο. Οι συμβολισμοί προφανείς. Η γραφή αναστέλλει και καθυστερεί τον θάνατο, η γραφή επιτρέπει τη διατήρηση της ζωής, η γραφή δίνει νόημα και οξυγόνο στη «φυλακισμένη» και βασανισμένη ύπαρξη.
Οι τρομερές αϋπνίες του Ογκαστ Μπριλ
Το χειρόγραφο με την ιστορία του αιχμαλώτου πάνω στο γραφείο του Μπλανκ αφηγείται μια περίπτωση εγκλεισμού πολύ παρόμοια με αυτήν του ίδιου του Μπλανκ. Ενας έγκλειστος, ο Μπλανκ, βρίσκει ένα κείμενο που μιλάει για έναν άλλο έγκλειστο. Σε πολλά έργα του Οστερ και κυρίως στην περίφημη «Τριλογία της Νέας Υόρκης», οι ήρωες παρουσιάζονται πάντα αναδιπλασιασμένοι ή ακολουθούμενοι από σωσίες, με αποτέλεσμα να έχουν μια πολύ περιπεπλεγμένη αίσθηση εαυτού ή να μπερδεύουν ενίοτε την ύπαρξή τους με αυτήν του εκάστοτε σκιώδους άλλου. Εκτός όμως από τον ήρωα, αναδιπλασιάζεται και η αφήγηση. Στην κυρίως αφήγηση-πλαίσιο, εγκιβωτίζεται μια δεύτερη που με κάποιο τρόπο καθρεφτίζει την πρώτη. Το χειρόγραφο που βρίσκει και διαβάζει ο συγγραφέας Μπλανκ αποδίδεται στον Τζον Τρόσε (αναγραμματισμός του Οστερ) κι έχει θέμα πάλι τον εγκλεισμό. Ο συμμετρικός κατοπτρικός πολλαπλασιασμός προσώπων, μοτίβων και αφηγήσεων με το φαντασμαγορικό τέχνασμα της mise-en-abyme (πρώτος ο Αντρέ Ζιντ χρησιμοποίησε τον όρο) παράγει ένα εντυπωσιακό και υποβλητικό αποτέλεσμα, που δίνει μια ξεχωριστή υφή στο κείμενο.
Το δεύτερο έργο του τόμου φέρει τον τίτλο «Ανθρωπος στο σκοτάδι». Εδώ πρωταγωνιστεί και αφηγείται ο Ογκαστ Μπριλ, ένας 72χρονος κριτικός λογοτεχνίας που υποφέρει από τρομερές αϋπνίες. Ο Μπριλ επινοεί φανταστικές ιστορίες που τις κλώθει σιωπηλά στο μυαλό του, καθώς περιμένει ματαίως να κοιμηθεί. Σκοπός του είναι να απομακρύνει τις οδυνηρές προσωπικές αναμνήσεις και τα πιεστικά προβλήματα μιας δυσάρεστης καθημερινότητας, που δεν τον αφήνουν να ησυχάσει. Τα δυστοπικά του σενάρια, που ποτέ δεν καταθέτει γραπτώς ή προφορικώς κρατώντας τα μόνο για τον ίδιο, περιγράφουν έναν καινούργιο εμφύλιο πόλεμο σε μια Αμερική που δεν γνώρισε ποτέ τη συμφορά της ενάτης Σεπτεμβρίου. Ωστόσο, διάφοροι περισπασμοί κατά τη διάρκεια της νύχτας διακόπτουν τη μυθοπλασία του και τον οδηγούν αλλού.
Το δράμα ενός κριτικού που δεν μπορεί να γίνει συγγραφέας
Ο Μπριλ συνέχεια χάνει το νήμα της αρχικής αφήγησης και αφήνεται να περιπλανηθεί νοερά στα τρέχοντα του βίου του και στην κακοτυχία που ταλανίζει κόρη κι εγγονή.
Κάνει σπασμωδικές αναδρομές και απολογισμούς, καταγράφει ατασθαλίες και παραπτώματα, προσπαθεί να σκεφτεί λύσεις και θεραπείες. Τον απασχολούν ο θάνατος της γυναίκας του, ο δικός του σοβαρός τραυματισμός σε τροχαίο, το διαζύγιο της κόρης και η επώδυνη περιπέτεια της εγγονής. Συγχρόνως, ο Μπριλ φαίνεται να απαξιώνει αναδρομικά την καριέρα του ως κριτικού καθώς αναλογίζεται την εφήμερη αξία των κειμένων του, που είναι συλλήβδην καταδικασμένα στην απόλυτη λήθη, σε αντίθεση με τα έργα των πραγματικών λογοτεχνών. Συλλογίζεται πως δεν υπήρξε ποτέ ένας δρομέας μεγάλων αποστάσεων, ικανός να συνθέσει ένα σοβαρό έργο, αλλά ένας αθλητής της συντομίας και της ταχύτητας.
Εντουαρντ Χόπερ, «Γραφείο σε μικρή πόλη» (1953). Εγκλειστος μέσα σ’ ένα δωμάτιο, ο κύριος Μπλανκ, ο ήρωας του Πολ Οστερ, είναι τώρα κενός και άγραφος, όπως δηλώνει και το όνομά του.
Το πρόχειρο μυθοπλαστικό σύμπαν που κατασκευάζει εκ των ενόντων, προκειμένου να ξεγελάσει τη βασανιστική αϋπνία του, πάσχει από πολλές απόψεις και μένει ατελές και ανολοκλήρωτο, προορισμένο για ιδιωτική χρήση και όχι κατάλληλο να το μοιραστεί με άλλους, στο πλαίσιο μιας αληθινής επικοινωνίας ανάμεσα σε συγγραφέα και κοινό. Καταδικασμένος στη δυστυχία και στην κατάθλιψη, φλερτάροντας ενίοτε με την ιδέα της αυτοκτονίας, ο Μπριλ αδυνατεί να κάνει το άλμα που θα τον μετατρέψει σε δημιουργό και επιμένει να μηρυκάζει την αδιέξοδη θλίψη του.
Στο «Ταξίδια στο Σκριπτόριο», ένας συγγραφέας, ο Μπλανκ, στοιχειώνεται από τους χαρακτήρες των μυθιστορημάτων του, που μοιάζουν να τον καταδιώκουν. Στο «Ανθρωπος στο σκοτάδι», ένας κριτικός αποπειράται να γίνει συγγραφέας μα δεν τα καταφέρνει. Και στα δύο έργα, τα πλάσματα της φαντασίας των δυο ανδρών ζητάνε τον λόγο και πασχίζουν να απελευθερωθούν από τα δεσμά της μυθοπλασίας διεκδικώντας μιαν αυτόνομη και ακηδεμόνευτη ύπαρξη. Οι πρωταγωνιστές των επινοημένων ιστοριών οραματίζονται τον θάνατο του συγγραφέα τους, που όμως αποδεικνύεται παντοδύναμος και έχει πάντα τον τελευταίο λόγο.
Το θέμα της γλώσσας, της γραφής, της δημιουργίας, η σχέση κειμενικής κι εξω-κειμενικής πραγματικότητας, η διαμόρφωση της μυθοπλασίας αποτελούν τα σταθερά σημεία αναφοράς του Πολ Οστερ που, στα δύο αυτά έργα, στοχάζεται φιλοσοφικά πάνω στη βαθύτερη λειτουργία της λογοτεχνίας χρησιμοποιώντας τα ίδια τα υλικά της λογοτεχνίας.