ΠΕΤΡΟΣ Ι. ΠΑΡΑΡΑΣ
Οικονομική ελευθερία.
Αρθρο 5 παρ. 1 Σ. Οικονομικός φιλελευθερισμός. Νεωτερική διαδρομή και συνταγματική θεμελίωση
εκδ. Σάκκουλα, Αθήνα 2019, σελ. 616
Αν σε κάτι μας κατέστησε –εξ ανάγκης, έστω– βιωματικά σοφότερους η εξακολουθητική δημοσιονομική κρίση της τελευταίας δεκαετίας, τότε αυτό είναι, με βεβαιότητα, η διασύνδεση δυσνόητων οικονομικών παραμέτρων με τους δείκτες και τα δεδομένα της καθημερινής μικροκλίμακας. Η μετοχή των υποκειμένων του δικαίου στο οικονομικό γίγνεσθαι, ως εν τοις πράγμασι άσκηση του δικαιώματος της οικονομικής ελευθερίας, συνιστά, κατά συνέπεια, την πιο δυναμική και ενεργό εμπλοκή τους στη συνδιαμόρφωση της οικονομικής πραγματικότητας. Δεν είναι ο μοναδικός λόγος, ίσως όμως η διαπίστωση αυτή να είναι από τους σημαντικότερους λόγους για να καταδειχθεί η επικαιρότητα της πρόσφατης ογκώδους μονογραφίας του συγγραφέα, καθηγητή Συνταγματικού Δικαίου και επίτιμου αντιπροέδρου του ΣτΕ.
Ο συγγραφέας πραγματεύεται την έννοια της οικονομικής ελευθερίας ως συνταγματικού δικαιώματος, αλλά δεν εξαντλεί την ύλη του εγχειρήματός του αποκλειστικά στο πεδίο αυτό. Τον ενδιαφέρει κατ’ αρχάς –όπως άλλωστε φροντίζει να προαναγγείλει ήδη από τον τίτλο του βιβλίου του– η συστηματική ένταξη της οικονομικής ελευθερίας ως ατομικού δικαιώματος στο θεωρητικό και ιστορικό πεδίο του οικονομικού φιλελευθερισμού. Με άλλα λόγια, πώς διαπλέκεται η έννοια τής υπό συζήτηση ελευθερίας με το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου εμφανίστηκε, συγκρότησε τα ταυτοτικά χαρακτηριστικά της και ανέπτυξε τη δικαιωματική δυναμική της. Πριν εισαχθεί δηλαδή στο τεχνικό δεύτερο μέρος του έργου του, ο καθηγητής Παραράς αφιερώνει το εκτενές πρώτο μέρος στη θεωρητική και ιστορική αναδρομή του οικονομικού φιλελευθερισμού ως ιδεολογικού πλαισίου, στο οποίο πιστώνονται οι απαρχές της συζήτησης περί του εύρους και του περιεχομένου της οικονομικής ελευθερίας.
Πιο αναλυτικά, ο συγγραφέας επιγράφει το πρώτο μέρος του έργου του «Η νεωτερική διαδρομή του οικονομικού φιλελευθερισμού» και οργανώνει την ύλη της ενότητας σε επτά επιμέρους κεφάλαια. Στις επιμέρους αυτές ενότητες πραγματεύεται πληθώρα ζητημάτων, όπως, κατ’ αρχάς, στο εισαγωγικό κεφάλαιο «το δόγμα της ελευθερίας», απ’ όπου εκπορεύεται και «η ελευθερία συμμετοχής στην οικονομική ζωή της χώρας». Στη συνέχεια αναπτύσσονται «τα κύρια στάδια του οικονομικού φιλελευθερισμού» και η χρονική τους αλληλουχία στο ιστορικό βάθος – κλασικός ή παραδοσιακός φιλελευθερισμός, «νέος φιλελευθερισμός» και «νεοφιλελευθερισμός». Περαιτέρω, ο συγγραφέας προσεγγίζει την «παγκοσμιοποίηση της οικονομίας», ανατέμνοντας τα γενεσιουργά αίτια του φαινομένου και συναρτώντας τη με τα δικαιώματα του ανθρώπου και τις αντιδράσεις που πυροδότησε η de facto επικράτησή της, ήδη από το τέλος του προηγούμενου αιώνα.
Το «οικονομικό Σύνταγμα»
Ακολούθως, εστιάζει στην οικονομική και κοινωνική όψη του φιλελευθερισμού. Οσον αφορά τον οικονομικό φιλελευθερισμό, ο συγγραφέας μάς εισάγει στο κανονιστικό περιεχόμενο του λεγόμενου «οικονομικού Συντάγματος», όπως αυτό τυποποιείται στο άρθρο 5 παρ. 1 Σ, καθώς επίσης και στους περιορισμούς που οριοθετούν τον οικονομικό φιλελευθερισμό. Προκειμένου δε για τον κοινωνικό φιλελευθερισμό της επόμενης ενότητας, εδώ επιχειρείται η διασύνδεση των φιλελεύθερων θέσεων με το κοινωνικό κράτος δικαίου και τα επείγοντα αιτούμενα του τελευταίου. Τέλος, η ανάπτυξη του πρώτου μέρους ολοκληρώνεται με την ανάδειξη της ιδιωτικής πρωτοβουλίας ως «αρωγού στην αναβάθμιση του κοινωνικού συνόλου». Ο συγγραφέας, ανατέμνοντας την έννοια της «αλληλεγγύης» (solidarité – fraternité), επιχειρεί να αναδείξει τον ενισχυτικό ρόλο της στην κατοχύρωση των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ατόμου.
Το δεύτερο μέρος της παρουσιαζόμενης μονογραφίας πραγματεύεται τις περιλαμβανόμενες στο Σύνταγμα οικονομικές ελευθερίες: κατ’ αρχάς την οικονομική ελευθερία ως ατομικό δικαίωμα, με εκτενή αναφορά στους φορείς της, και στη συνέχεια τις επιμέρους οικονομικές ελευθερίες – ελευθερία της εργασίας, επαγγελματική ελευθερία, ελευθερία του εμπορίου και της βιομηχανικής δραστηριότητας, συμβατική και επιχειρηματική ελευθερία, καθώς επίσης ελευθερία του ανταγωνισμού.
Το τρίτο και τελευταίο μέρος αφορά τους περιορισμούς στις ατομικές ελευθερίες του άρθρου 5 παρ. 1 Σ, όπου επιχειρούνται οι αναγκαίες εννοιολογικές σταθμίσεις, σε αναζήτηση ισόρροπης συνύπαρξης περισσότερων έννομων αγαθών. Στις μεθοδολογικές αρετές του εκτενούς αυτού πονήματος επισημαίνουμε, μεταξύ άλλων, τον εξαντλητικό λημματικό κατάλογο – ευρετήριο καθ’ ύλην, κατά τον προσδιοριστικό τίτλο που επιλέγει ο συγγραφέας. Πρόκειται για σχολαστική, ιδιαιτέρως χρηστική καταγραφή, που προσανατολίζει και διευκολύνει σημαντικά κάθε φιλότιμο αναγνώστη – όχι μόνο τον εξειδικευμένο ερευνητή. Ομοίως, η ενημερωμένη και απολύτως επίκαιρη βιβλιογραφία –εγχώρια και αλλοδαπή– που παραθέτει ο συγγραφέας τροφοδοτούν τη θεωρία και την επιστημονική έρευνα με τεκμήρια, τα οποία ενισχύουν την αξιοπιστία του επιστημονικού επιχειρήματος.
Τα επαγγέλματα
Εξίσου ενδιαφέροντα και αιχμηρά ζητήματα πραγματεύεται η μονογραφία αυτή και σε άλλα κεφάλαια: τα θετικά μέτρα και η επίδρασή τους στην ελευθερία επιλογής και άσκησης επαγγέλματος· ή, αλλιώς, υπό τον εν μέρει προκλητικό και εν μέρει παιγνιώδη τίτλο που επιλέγει ο συγγραφέας: «Υπάρχουν ανδρικά ή γυναικεία επαγγέλματα;» Η λειτουργία των καταστημάτων τις Κυριακές, όπου διερευνάται το κανονιστικό εύρος του δικαιώματος στην οικονομική ελευθερία και η διαλεκτική του στοίχιση με όλα όσα περιλαμβάνονται στην έννοια της κυριακάτικης αργίας ως δικαιώματος στον ελεύθερο χρόνο, στο πλαίσιο παραδεδομένων αξιών, αποτελεί ένα ακόμη από τα ζητήματα υψηλής επικαιρότητας που απασχόλησαν τον συγγραφέα.
Οποιες, πάντως, κι αν είναι οι προερμηνευτικές παραδοχές του αναγνώστη σε σχέση με τη λειτουργικότητα των επιμέρους οικονομικών μοντέλων και την επίδρασή τους στο «ευ πορεύεσθαι» των σύγχρονων κοινωνιών, η μελέτη του οικονομικού φιλελευθερισμού ως πλαισίου ανάπτυξης των οικονομικών ελευθεριών συνιστά προστιθέμενη γνώση, με δυναμική συμβολής στο διαχρονικό ζητούμενο της κοινωνικής δικαιοσύνης. Από την άποψη αυτή, η μελέτη δεν μπορεί παρά να είναι μια απολύτως χρήσιμη σπουδή.
* Η κ. Κατερίνα Παπανικολάου είναι δικηγόρος και διδάκτωρ Νομικής, Paris ΙΙ, μέλος της Αρχής Διασφάλισης Απορρήτου των Επικοινωνιών.