Ενας από τους μεγάλους αναγνώστες της εποχής μας, ο Αλμπέρτο Μανγκέλ, όταν κάποτε χρειάστηκε να μπει εσπευσμένα στο νοσοκομείο, καθυστέρησε λίγα λεπτά μέχρι να αποφασίσει ποιο βιβλίο θα πάρει μαζί του για τις δύσκολες ώρες της δοκιμασίας που τον περίμενε. Τελικά πήρε τον «Δον Κιχώτη» του Θερβάντες.
Ο Νίκος Καζαντζάκης, πάλι, είναι γνωστό πως δεν έβγαινε ποτέ απ’ το σπίτι του χωρίς να κρατάει στο χέρι του ή να κρύβει στην τσέπη του ένα βιβλίο. «Θα ’λεγες πως με το μέσο αυτό βρίσκει την αυτοκυριαρχία του», σχολιάζει ο βιογράφος του, Παντελής Πρεβελάκης. Ξέρουμε ποιο βιβλίο ήταν αυτό: η «Θεία Κωμωδία» του Δάντη. Και ο Ηλίας Πετρόπουλος δεν έκανε βήμα, λέει, χωρίς τα τρία αγαπημένα του βιβλία, την «Ιλιάδα», τα «Απομνημονεύματα» του Καζανόβα και το «Ουόλντεν» του Θορώ.
Τρεις συγγραφείς, με εντελώς διαφορετικές προσωπικότητες ο ένας απ’ τον άλλο, έχουν ως μέσο, για να αντιμετωπίσουν τις καταστάσεις εξαίρεσης που βιώνουν ή απλώς την καθημερινή τους πραγματικότητα, κάποιο ή κάποια αγαπημένα τους βιβλία.
Κάθε συστηματικός αναγνώστης εξάλλου, αργά ή γρήγορα, ανακαλύπτει πως ανάμεσα σε όλα τα βιβλία που έχει διαβάσει υπάρχουν ορισμένα που έχουν ξεχωριστή θέση στη συνείδησή του και στην αναγνωστική του συμπεριφορά. Είναι τα βιβλία έκτακτης ανάγκης, θα λέγαμε, αυτά στα οποία καταφεύγει όταν κανένα άλλο δεν μοιάζει ικανό να τον κρατήσει – με όλες τις σημασίες και τα συμπληρώματα που μπορεί να δεχθεί αυτό το ρήμα: να του κρατήσει το ενδιαφέρον ή να τον κρατήσει ασφαλή, να του κρατήσει παρέα ή να τον κρατήσει όρθιο.
Η πανδημία του κορωνοϊού, με τον αναπόφευκτο φόβο που προκαλεί και τον εγκλεισμό στο σπίτι στον οποίο μας υποχρεώνει, δεν μπορεί παρά να οδηγήσει κάθε αναγνώστη σε αυτά τα βιβλία, τα οποία προφανώς είναι διαφορετικά για τον καθένα. Τα δικά μου ήταν πάντα η «Ιλιάδα» και η «Οδύσσεια» του Ομήρου, τα σύντομα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου, οι «Περιπέτειες του Τομ Σόγερ» του Μαρκ Τουέιν, τα «Σημειωματάρια» του Αλμπέρ Καμύ – και ορισμένα άλλα κατά καιρούς. Να, παρεμπιπτόντως, μια ωραία ασχολία για τις ημέρες της ανίας και του πανικού: να καταρτίσουμε σύντομες λίστες με τα βιβλία, ή και άλλα πράγματα, έκτακτης ανάγκης, στα οποία, συνειδητά ή ανεπίγνωστα, καταφεύγει ο καθένας από εμάς.
Τα «Σημειωματάρια», σε μετάφραση Λήδας Παλλαντίου, από τις εκδόσεις Εξάντας.
Αυτή τη φορά στράφηκα στα «Σημειωματάρια» του Καμύ. Αναμενόμενο σε μεγάλο βαθμό, καθώς ο Καμύ βρίσκεται αυτές τις μέρες στο μυαλό των περισσότερων αναγνωστών, όπως και στις φωτογραφίες που αναρτούν στα κοινωνικά δίκτυα. Και όχι μόνο λόγω της τραγικά επίκαιρης «Πανούκλας» που έχει γράψει, όπου αφηγείται τις ποικίλες αντιδράσεις των ανθρώπων όταν έρχονται αντιμέτωποι με την αρρώστια και τον φόβο, την απομόνωση και την απώλεια. Γιατί ο Καμύ είναι επίσης ο στοχαστής που διδάσκει πώς σε οριακές καταστάσεις, σε καταστάσεις οδύνης και έντασης, μπορεί ο άνθρωπος να αγκαλιάσει το παράλογο που βιώνει και να αντλήσει από αυτό δύναμη· να συνειδητοποιήσει ότι η αξία είναι στη ζωή, ακόμη κι αν δεν βρίσκει κανένα νόημα σε αυτή. Κι ακόμα ο Καμύ είναι ο συγγραφέας που, περισσότερο ίσως απ’ οποιονδήποτε άλλον, ταιριάζει στη μεσογειακή μας ιδιοσυγκρασία, γιατί μας θυμίζει αυτά που δίνουν κουράγιο σε πολλούς από εμάς, το φως και την ομορφιά, το σώμα και τη θάλασσα – την ανάμνηση ή την προσμονή αυτών: «Ο απελπισμένος δεν έχει πατρίδα. Ωστόσο, εγώ ήξερα πως υπήρχε η θάλασσα, κι έτσι κατόρθωσα να επιβιώσω μέσα σ’ αυτόν τον φρικτό χρόνο».
Τα «Σημειωματάρια» τα έχω στη βιβλιοθήκη μου, στη μικρή λευκή έκδοση του Εξάντα (μετάφραση της Λήδας Παλλαντίου), από δεκαεπτά χρόνων. Είναι, νομίζω, το πιο υπογραμμισμένο και πολλαπλώς σημειωμένο βιβλίο που έχω στην κατοχή μου. Αγαρμπα και απρόσεκτα, με μπλε στιλό, όπως κάνει κάθε έφηβος που καίγεται για αλήθειες. «Αθλιότητα και μεγαλείο αυτού του κόσμου», σχολιάζει ο Καμύ στη σελίδα 78, «δεν προσφέρει αλήθειες, αλλά έρωτες». Αλλά και τα επόμενα χρόνια, ώς σήμερα που απέχω από την εφηβεία περισσότερο ίσως απ’ όσο απέχω από τα γηρατειά, οι σημειώσεις μου στα «Σημειωματάρια» είναι ίδιες: είναι αυτές που κάνουμε σε κάθε βιβλίο έκτακτης ανάγκης, ώστε να βρίσκουμε χωρίς καθυστέρηση αυτό που ζητάμε σε τέτοιες περιπτώσεις.
Πιο πρόσφατη υπογράμμιση, αυτών των ημερών, με μολύβι πια, επίκαιρη και διδακτική: «Η αρρώστια είναι ένα μοναστήρι που έχει τον κανόνα, την άσκηση, τις σιωπές και τις εμπνεύσεις του». Και, φυσικά, τα βιβλία του.
* Ο κ. Χαράλαμπος Γιαννακόπουλος είναι ποιητής – συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο, «Το 24ωρο ενός αναγνώστη», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις.