ΠΑΟΛΟ ΤΖΟΡΝΤΑΝΟ
Περί μετάδοσης: Επιστήμη, άνθρωπος και κοινωνία στην εποχή της πανδημίας
μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου
εκδ. Πατάκη
Η ζωή του, όπως εκατομμυρίων συμπατριωτών του και ανθρώπων σε όλον τον κόσμο, έχει μπει σε… αναμονή εδώ και εβδομάδες. Η πανδημία κλόνισε πολλές από τις βεβαιότητές του, δοκιμάζει τις αντοχές του. Αποφάσισε να αντιδράσει κάνοντας αυτό που ξέρει καλύτερα: γράφοντας. Ετσι, ο 38χρονος Πάολο Τζορντάνο μάς παραδίδει το «Περί μετάδοσης», που κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Πατάκη σε μετάφραση Σώτης Τριανταφύλλου.
«Δεν φοβάμαι μήπως αρρωστήσω», γράφει, «αλλά όλα τα πράγματα που μπορεί να αλλάξει γύρω μου η επιδημία. Μήπως ο πολιτισμός μας αποδειχτεί χάρτινος πύργος. Φοβάμαι τον αποδεκατισμό και την κατάρρευση, αλλά και το αντίθετο: μήπως αυτό το κύμα φόβου δεν αφήσει κανένα ίχνος, μήπως περάσει χωρίς να αλλάξει τίποτα».
Το «Περί μετάδοσης» μεταφράζεται ήδη σε περισσότερες από 26 γλώσσες. Τα συγγραφικά δικαιώματα θα διατεθούν στις υγειονομικές δομές που δοκιμάζονται σε αυτόν τον πόλεμο…
Σήμερα η «Κ» προδημοσιεύσει χαρακτηριστικά αποσπάσματα.
Σταματώντας τη μετάδοση
«Πώς σταματάμε κάτι που αυξάνεται γοργά;»
«Με τη βία. Με θυσίες. Με υπομονή».
Γνωρίζουμε ότι η αντιμετώπιση της επιδημίας ισοδυναμεί με τη μείωση της τιμής R0. Είναι σαν να προσπαθούμε να επισκευάσουμε μια βρύση που στάζει χωρίς να κλείσουμε τον διακόπτη του δικτύου ύδρευσης: αν η πίεση στους σωλήνες είναι πολύ υψηλή, πρέπει πρώτα να εξασφαλίσουμε ότι από τη βρύση δεν θα πετιέται νερό στο πρόσωπό μας και μετά να δούμε πώς θα επιδιορθώσουμε τη βλάβη. Αυτή είναι η φάση της βίας.
Αν συγκρατήσουμε τον R0 κάτω από την κρίσιμη τιμή για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα –δηλαδή το χρονικό διάστημα κατά το οποίο έχουν εντοπιστεί όλα τα προϋπάρχοντα κρούσματα και έχουν απομονωθεί και τα περισσότερα εξ αυτών έχουν περάσει τη μολυσματική περίοδο– θα αρχίσουμε να παρατηρούμε μείωση. Η μόλυνση θα αυξάνεται, αλλά πιο αργά. Αυτή είναι η φάση των θυσιών.
Οταν μιλούσα προηγουμένως για τον R0 βιάστηκα λίγο. Υπάρχει μια άσχημη είδηση: τη στιγμή που θα χαλαρώσουν ή θα αρθούν τα περιοριστικά μέτρα έκτακτης ανάγκης –είτε πρόκειται για την Κίνα είτε για την Ιταλία– υπάρχει μεγάλη πιθανότητα ο R0 να επιστρέψει στη «φυσική» τιμή του, στο 2,5. Αν βγάλετε το χέρι σας από ένα σωλήνα υπό πίεση, το νερό θα αναβλύσει και θ’ αρχίσει να πετιέται με δύναμη. Η μόλυνση θα επιστρέψει εκθετικά. Ετσι ξεκινά η τρίτη, η σκληρότερη φάση: η υπομονή.
O Πάολο Τζορντάνο γεννήθηκε στο Τορίνο, είναι διδάκτωρ στη Φυσική των Στοιχειωδών Σωματιδίων και γνώρισε επιτυχία ήδη από το πρώτο του μυθιστόρημα, «Η μοναξιά των πρώτων αριθμών» (2008), που πούλησε ένα εκατομμύριο αντίτυπα, μεταφράστηκε σε 30 γλώσσες και απέσπασε τα βραβεία Strega και Campiello. Στο καινούργιο του βιβλίο, που γράφτηκε στη Ρώμη από τις 29 Φεβρουαρίου έως τις 6 Μαρτίου και κυκλοφόρησε στην πατρίδα του μόλις πριν από μία εβδομάδα, ο Τζορντάνο χρησιμοποιεί το λογοτεχνικό ταλέντο και το επιστημονικό υπόβαθρό του για να αναλύσει την πανδημία του 2020 και οποιαδήποτε άλλη μας περιμένει στο μέλλον. DANIEL MORDZINSKI
«Οχι» στη μοιρολατρία
Η επιδημία μάς υπενθυμίζει ότι ανήκουμε σε μια συλλογικότητα. Μας ωθεί να συμπεριφερόμαστε με τρόπο αδιανόητο υπό κανονικές συνθήκες, να αναγνωρίζουμε δηλαδή ότι είμαστε άρρηκτα συνδεδεμένοι με τους άλλους ανθρώπους και να παίρνουμε υπόψη την ύπαρξη και την ευημερία τους στις ατομικές μας επιλογές. Στο περιβάλλον της επιδημίας ανακαλύπτουμε τον εαυτό μας ως κομμάτι ενός ενιαίου οργανισμού. Ξαναγινόμαστε μια κοινότητα.
Αυτό φέρνει στη συζήτηση μια αντίρρηση που ακουγόταν πολύ τις πρώτες ημέρες της επιδημίας: αν ο ιός είναι μέτρια θανατηφόρος, ειδικά για τα νεαρά, υγιή άτομα, γιατί δεν μπορώ να είμαι ελεύθερος να ζω τη ζωή μου όπως συνήθως; Ενα ψήγμα μοιρολατρίας δεν είναι άραγε αναφαίρετο δικαίωμα του ελεύθερου πολίτη;
Η απάντηση είναι όχι, δεν πρέπει να διακινδυνεύουμε. Για δύο λόγους τουλάχιστον.
Ο πρώτος είναι αριθμητικός. Το ποσοστό των ανθρώπων με COVID-19 που πρέπει να νοσηλευτούν δεν είναι αμελητέο. Με βάση τις τρέχουσες εκτιμήσεις, οι οποίες μπορεί να αλλάξουν σύντομα, περίπου το 10% των προσβεβλημένων από τον ιό καταλήγει στο νοσοκομείο. Μια μεγάλη αύξηση ασθενών σε μικρό χρονικό διάστημα θα σήμαινε το 10% ενός πολύ μεγαλύτερου αριθμού, οδηγώντας πάρα πολλούς ασθενείς στο νοσοκομείο την ίδια στιγμή, άρα δεν θα επαρκούσαν τα κρεβάτια ή το ιατρικό προσωπικό. Αν ο αριθμός αυξηθεί υπερβολικά, ολόκληρο το σύστημα υγείας θα καταρρεύσει.
Ο δεύτερος λόγος είναι καθαρά ανθρώπινος. Αφορά ένα μέρος των επίνοσων που είναι λίγο πιο ευάλωτοι από τους υπολοίπους: εννοώ τους ηλικιωμένους και τους ανθρώπους με προϋπάρχουσες ασθένειες. Αυτοί ανήκουν στις λεγόμενες ευπαθείς ομάδες. Αν εμείς, οι νέοι και υγιείς, εκτιθέμεθα στον ιό, αυτομάτως τον φέρνουμε πιο κοντά στους ευπαθείς. Στις επιδημίες, οι επίνοσοι πρέπει να προστατεύουν τον εαυτό τους για να προστατεύσουν τους υπολοίπους: εξάλλου, αποτελούν ένα είδος υγειονομικού τείχους.
Επομένως, σε περιόδους επιδημίας, ό,τι κάνουμε ή δεν κάνουμε δεν αφορά μόνο εμάς. Αυτό είναι το μοναδικό πράγμα που θέλω να μην ξεχάσω ποτέ, ακόμα κι όταν περάσουν όλα τούτα.
Ψάχνω μια περιεκτική φράση, ένα σύνθημα που μπορούμε να απομνημονεύσουμε, και να που το βρίσκω σε ένα άρθρο του περιοδικού Science το 1972: «More is different». Το περισσότερο είναι διαφορετικό. Οταν το έγραφε ο Aμερικανός φυσικός Philip Warren Anderson αναφερόταν στα ηλεκτρόνια και στα μόρια, αλλά υπονοούσε κι εμάς: το σωρευτικό αποτέλεσμα των ενεργειών μας στην κοινότητα είναι διαφορετικό από το άθροισμα των μεμονωμένων αποτελεσμάτων. Οταν είμαστε πολλοί, οι επιλογές μας έχουν παγκόσμιες συνέπειες, μερικές φορές αφηρημένες και δύσκολα αντιληπτές: στην επιδημία, η έλλειψη αλληλεγγύης είναι προπάντων έλλειψη φαντασίας.
Το εξώφυλλο του βιβλίου που γράφτηκε στη Ρώμη, ενώ ο κορωνοϊός επέλαυνε στη γειτονική χώρα.
Πτήσεις
Δεν είμαστε μπίλιες. Είμαστε ανθρώπινα όντα με επιθυμίες και νευρώσεις. Προπάντων, είμαστε όντα με δεσμεύσεις. Ταξιδεύουμε συχνότερα και μακρύτερα από τις παλιότερες γενιές και έχουμε δοσοληψίες με τόσο μεγάλο αριθμό ανθρώπων, που θα προκαλούσαν ζαλάδα στους προγόνους μας.
Αν πάθουμε ένα γερό κρυολόγημα, ο ιός μετακινείται μαζί μας, μέσα μας, και τον διασπείρουμε λίγο εδώ, λίγο εκεί, στο Μιλάνο, στο Λονδίνο, στο σούπερ μάρκετ όπου ψωνίζουμε κάθε λίγες μέρες, στο σπίτι των γονιών μας όπου πήγαμε για φαγητό. Η μόλυνση δεν κάνει διακρίσεις, ιδιαίτερα αν γίνεται με το φτάρνισμα, και διαδίδεται ακόμα πιο γρήγορα αν η πλειονότητα των μολυσμένων παραμένει ασυμπτωματική. Ακριβώς όπως οι μέλισσες μεταφέρουν τη γύρη, μεταφέρουμε τις ανησυχίες μας και τα παθογόνα μας.
Το 2002, ο SARS-CoV εμφανίστηκε σε μια αγορά στην Γκουανγκντόγκ, μια επαρχία στη νότια Κίνα. Ενας γιατρός μολύνθηκε στο νοσοκομείο και μετέφερε τον ιό σ’ ένα ξενοδοχείο στο Χονγκ Κονγκ. Δύο γυναίκες που τον κόλλησαν στο ξενοδοχείο ταξίδεψαν στο Τορόντο και στη Σιγκαπούρη αντίστοιχα, όπου δημιουργήθηκαν καινούργιες εστίες. Μετά από κάμποσες διαδρομές, η μόλυνση έφτασε στην Ευρώπη, χωρίς συνέπειες την εποχή εκείνη.
Η εναέρια κυκλοφορία άλλαξε τη μοίρα των ιών: τους διευκόλυνε να αποικήσουν ακόμα περισσότερο, ακόμα γρηγορότερα, τόπους μακρινούς. Αλλά δεν είναι μόνο οι αεροπορικές πτήσεις. Υπάρχουν τρένα και λεωφορεία, αυτοκίνητα και ηλεκτρικά πατίνια. Η ταυτόχρονη μετακίνηση 7,5 δισεκατομμυρίων ανθρώπων: να το μέσο μεταφοράς του κορωνοϊού.
Γρήγορο, άνετο, αποτελεσματικό – ακριβώς όπως αρέσει και σ’ εμάς. Σε περιόδους επιδημίας, η αποτελεσματικότητά μας είναι η καταδίκη μας.
Μετακινήσεις
Το σύμπαν είναι ακόμα υπέροχα ανεξερεύνητο και ατίθασο. Νομίζουμε ότι έχουμε εισδύσει σε όλα του τα μυστικά, αλλά υπάρχουν μικροβιακοί μικρόκοσμοι για τους οποίους δεν έχουμε ιδέα· αλληλεπιδράσεις μεταξύ ειδών που δεν εξετάσαμε ακόμα. Η επιθετική συμπεριφορά μας προς το περιβάλλον αυξάνει τις πιθανότητες να έρθουμε σε επαφή με καινούργια, άγνωστα παθογόνα, τα οποία μέχρι πρότινος περιορίζονταν στις φυσικές τους θέσεις.
Η αποψίλωση των δασών μάς φέρνει πιο κοντά σε ενδιαιτήματα που δεν είχαν προβλέψει την παρουσία μας. Το ίδιο κάνει και η ανεξέλεγκτη αστικοποίηση, η εξάπλωση των πόλεων.
Η γοργή εξαφάνιση ορισμένων ζωικών ειδών αναγκάζει πολλά βακτήρια που ζούσαν στα σωθικά τους να μετακομίζουν αλλού. Οι εντατικές καλλιέργειες δημιουργούν άλλες καλλιέργειες, ανεπιθύμητες, όπου κυριολεκτικά μπορεί να γεννηθεί, να αναπαραχθεί και να διαδοθεί οποιαδήποτε μορφή ζωής. Ποιος ξέρει ποιους παθογόνους παράγοντες απελευθέρωσαν οι πυρκαγιές στα δάση του Αμαζονίου πέρυσι το καλοκαίρι; Ποιος είναι σε θέση να προβλέψει τα επακόλουθα του μαζικού αφανισμού των ζώων που συνέβη πριν από λίγο καιρό στην Αυστραλία; Μικροοργανισμοί που η επιστήμη δεν έχει καν εντοπίσει θα αναζητήσουν σύντομα καινούργιο σπίτι. Οι άνθρωποι είναι το τέλειο έδαφος για την αναπαραγωγή τους: υπάρχουμε σε δισεκατομμύρια αντίτυπα και θα γίνουμε ακόμα περισσότεροι. Είμαστε επίσης ιδιαίτερα ευάλωτοι· έχουμε άπειρες συνδέσεις μεταξύ μας και μετακινούμαστε διαρκώς.