Οι πολιτισμοί της παράδοσης
«μπάζουν σε μια κατάσταση κανονική,
αυτή που δημιουργεί δηλαδή τον κανόνα
σε αντίθεση με την εξαίρεση ή την παραμόρφωση»
Ζ. Λορεντζάτος προς τον Σεφέρη
Οι μέρες της καραντίνας κύλησαν μέσα σε σκέψεις και πρακτικές που αναδεικνύουν τους συμβολισμούς τους, φέρνουν σε επαφή τον άνθρωπο με τις φαντασιώσεις του, τους φόβους του. Κάθε φορά που η εξωτερική πραγματικότητα ησυχάζει, η εσωτερική αναλαμβάνει τα ηνία. Ελεύθεροι συνειρμοί, σκέψεις, όνειρα πήραν τη σκυτάλη σε έναν κόσμο που βυθίζεται σε μια μη κανονικότητα, με τις ψυχές να αναζητούν επί ματαίω και επ’ ωφελεία τις δικές τους κανονικότητες. Τέτοιες μέρες, παρακολουθώντας τη μέτρια κατά τ’ άλλα τηλεοπτική σειρά του Netflix, με τον τίτλο «Freud», ξαναθυμήθηκα τα πρώτα χρόνια της ψυχανάλυσης, τα νεανικά χρόνια του Σίγκμουντ Φρόιντ, τη δική του συνεχή αναζήτηση του παρόντος μέσα από το παρελθόν. Ταξίδεψα και εγώ σε περιοχές της μνήμης όπως και ο ίδιος ο πατέρας της ψυχανάλυσης κάποτε. Σε αυτό το ταξίδι, αναζήτησα δύο πρόσφατα βιβλία της ελληνικής βιβλιοπαραγωγής. Το πρώτο κυκλοφόρησε πριν από μερικούς μήνες, από τις εκδόσεις Περισπωμένη, με τίτλο «Ο Φρόυντ στην Ακρόπολη, Μια ατοπογραφία» του Ηλία Παπαγιαννόπουλου. Το δεύτερο κυκλοφόρησε την περασμένη χρονιά, είναι του Φλοριάν Ουσιέ, με τίτλο «Ο έφηβος Φρόιντ», από τις εκδόσεις Ποταμός, σε μετάφραση Ναυσικάς Τσίπα.
Αφίσα της εταιρείας Lloyd, που διοργάνωσε το δρομολόγιο Τεργέστη – Κωνσταντινούπολη.
Ιστορία απροσωποποίησης
Ολες αυτές τις μέρες η μάσκα έχει την τιμητική της. Οι άνθρωποι περπατούν με καλυμμένα τα πρόσωπα για λόγους προστασίας. Η υγεία έχει τον πρώτο λόγο. Σκέφτηκα ότι ίσως η μάσκα δημιουργεί στον άνθρωπο το αίσθημα της αποπροσωποποίησης, χάνονται τα χαρακτηριστικά του, εγκαταλείπει τον εαυτό του, συνθλίβεται μέσα στο απρόσωπο της περίστασης. Οι συνειρμοί με οδήγησαν στο περιστατικό που απασχόλησε τον Σίγκμουντ Φρόιντ σχεδόν όλη την ενήλικη ζωή του. Τώρα που η Ελλάδα έχει αποκτήσει μια αξία μεγαλύτερη ως χώρα αναφορικά με τα δημοσιεύματα του εξωτερικού, σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, θυμήθηκα την επίσκεψη του ιδρυτή της ψυχανάλυσης στην Αθήνα. Αυτή την πορεία –εσωτερικά και εξωτερικά– αναδεικνύει το βιβλίο του Ηλία Παπαγιαννόπουλου.
Το βιβλίο «Ο Φρόυντ στην Ακρόπολη, Μια ατοπογραφία» του Ηλία Παπαγιαννόπουλου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Περισπωμένη.
Κάθε χρόνο μεταξύ του Αυγούστου και του Σεπτεμβρίου ο Φρόιντ πήγαινε διακοπές με τον αδελφό του για μερικές εβδομάδες. Ο προορισμός ήταν συνήθως η Ρώμη ή άλλες περιοχές της Ιταλίας. Στο περίφημο βιβλίο του «Η ερμηνεία των ονείρων» κατέγραφε μια σειρά από όνειρα που αφορούσαν τη Ρώμη. Η αμφιθυμία του Φρόιντ για τα ταξίδια του, τους αρχαιολογικούς προορισμούς, για τον πατέρα του κυρίως ήταν η βάση πάνω στην οποία χτίστηκε μεγάλο μέρος της ψυχαναλυτικής του θεωρίας. Αλλωστε από τα τρία του χρόνια είχε φοβία για τα τρένα.
Το 1904 όμως, σε ηλικία 48 ετών, βρίσκεται σε αλλαγή πορείας. Οι υποχρεώσεις του αδερφού του Αλεξάντερ επέτρεπαν μόνον ολιγοημέρες διακοπές. Ετσι τα δύο αδέλφια αποφάσισαν να ταξιδέψουν στην Τεργέστη και να περάσουν στην Κέρκυρα. Με ένα πλοίο της ίδιας ημέρας βρέθηκαν στον Πειραιά, όπου θα κάθονταν για τρεις μέρες, σχέδιο που ελήφθη χωρίς πολλή σκέψη. Σε εκείνο το ταξίδι μια περίεργα κακή διάθεση κατέλαβε τους αδελφούς Φρόιντ. Εβρισκαν το εγχείρημα γεμάτο εμπόδια, ήταν χωρίς διαβατήρια, αλλά σαν υπνοβάτες κατευθύνθηκαν προς τον προορισμό της Αθήνας. Αυτή η παράξενη συμπεριφορά στοίχειωσε τον Φρόιντ για 32 ολόκληρα χρόνια. Μιας που έφτασε να γράφει στον φίλο του Ρομέν Ρολάν μια επιστολή το 1936 εξηγώντας εκείνη την εμπειρία.
«Ο έφηβος Φρόιντ» του Φλοριάν Ουσιέ κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ποταμός, σε μετάφραση Ναυσικάς Τσίπα.
Στην επιστολή του 1936 ο Φρόιντ κάνει λόγο για ένα παθολογικό συμβάν αποξένωσης και αποπροσωποποίησης. Οταν έφτασε στην Ακρόπολη ο πατέρας της ψυχανάλυσης αισθάνθηκε ότι αποστασιοποιήθηκε από την εξωτερική πραγματικότητα και σαν ο εαυτός του να διχάστηκε. Η πρώτη του αντίδραση μόλις ανέβηκε τον Ιερό Λόφο το 1904 ήταν η εξής: «Ωστε όλα αυτά λοιπόν υπάρχουν πραγματικά, έτσι όπως τα μάθαμε στο σχολείο!», και συνεχίζει «καθώς μαρτυρούν οι αισθήσεις μου βρίσκομαι τώρα πάνω στην Ακρόπολη, μόνο που δεν μπορώ να το πιστέψω, αυτό που βλέπω δεν είναι πραγματικό».
Είναι γνωστό ότι η μητέρα του Φρόιντ τού είχε μεγάλη αδυναμία, ενώ ο ίδιος έτρεφε πάντα μια τεράστια αμφιθυμία για τον πατέρα του. Στα μάτια του φάνταζε ότι δεν τα είχε καταφέρει, επαγγελματικά είχε αντιμετωπίσει διάφορες αποτυχίες, επιπλέον δεν μοιραζόταν τις πνευματικές ανησυχίες του γιου του. Υπάρχει ένα περιστατικό που περιγράφεται στο βιβλίο του Ουσιέ με τα λόγια του ίδιου, από τις επιστολές της νεότητάς του. «Ενα βράδυ στην ηλικία των 7 με 8 ετών, δεν έλαβα υπόψη μου αυτό που προστάζει η διακριτικότητα, να μην κάνει δηλαδή κανείς την ανάγκη του στο υπνοδωμάτιο των γονιών του παρουσία τους και ο πατέρας μου, μετά την επίπληξη που ακολούθησε, έκανε την εξής παρατήρηση: αυτό το αγόρι δεν θα γίνει τίποτα το σπουδαίο».
Εκδήλωση ασέβειας
Η επιστολή του Φρόιντ στον Ρολάν περιγράφοντας το ταξίδι στην Αθήνα σαν ένα παθολογικό συμβάν αποπροσωποποίησης.
Από το 1864 που ακούει αυτήν τη φράση, φτάνουμε στην Ακρόπολη το 1904, που έχει ήδη κατακτήσει πολλά περισσότερα από όσα και ο ίδιος φανταζόταν, για να καταλήξουμε στην ανάγνωση της εμπειρίας του το 1936, με την εξής συνειδητοποίηση. Η επιθυμία της Ακρόπολης συνδεόταν εξαρχής με το ξεπέρασμα του πατέρα, η δε άρνησή της ανακαλεί την παιδική συνθήκη όπου το ξεπέρασμα του πατέρα ήταν απαγορευμένο. Ο Φρόιντ διχάστηκε ανάμεσα σε μια ξαφνική εκδήλωση ευσέβειας απέναντι σε έναν πατέρα που δεν είχε την παιδεία να εκτιμήσει την Ακρόπολη, ούτε την επιθυμία να ταξιδέψει, και από την άλλη συναντιέται με τον εαυτό του μέσα από μια ισχύ ελληνική και νεωτερική, όπως την κατέδειξαν οι αρχαίοι τραγικοί, ότι ο Φρόιντ έγινε το υποκείμενο που «βλέπει». Και μέσα από μια τεράστια πορεία ο ίδιος κατέκτησε τη χειραφέτησή του.
Αυτό ίσως χρειάζεται να το αναζητήσουμε και εμείς οι ίδιοι για τον τόπο μας. Και εμείς για τον εαυτό μας. Η «Αθήνα» ή η «Ακρόπολη» δεν είναι η συγκεκριμένη τοποθεσία. Είναι το προνομιακό σημείο παρουσίας ενός ολόκληρου πολιτισμού.