«Αν επιθυμούμε όχι απλώς την επιβίωση, αλλά μια δημιουργική αξιοβίωτη ζωή, ας εμπιστευθούμε τον Σπινόζα: “όταν λέω πως το καλύτερο κράτος είναι εκεί όπου οι άνθρωποι περνούν τη ζωή τους με ομόνοια, εννοώ μια ζωή ανθρώπινη: μια ζωή που δεν συνίσταται απλώς στην κυκλοφορία του αίματος και τις άλλες ζωικές λειτουργίες, αλλά προπαντός στον ορθό λόγο και την αυθεντική ψυχική αρετή”».
Η συζήτηση με τον Αρη Στυλιανού, καθηγητή πολιτικής φιλοσοφίας στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ξεκινάει από τα δικά του λημέρια, από τη σκέψη και τις ιδέες του Ολλανδού φιλοσόφου Μπαρούχ Σπινόζα τον οποίο έχει μελετήσει σε βάθος – από τις εκδόσεις Πόλις κυκλοφορεί το βιβλίο του Αρη Στυλιανού «Ο Σπινόζα και η Δημοκρατία».
Tο βιβλίο του Αρη Στυλιανού «Ο Σπινόζα και η Δημοκρατία» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις.
Οι ρευστοί καιροί που ζούμε λόγω της καινοφανούς απειλής γεννούν πολλά ερωτήματα. Για τη σωματική και ψυχική μας υγεία, για την εργασία και την οικονομία, για τον κοινωνικό και πολιτικό βίο, για τη δημοκρατία. Θέσαμε κάποια απ’ αυτά στον κ. Στυλιανού.
– Στη σημερινή συνθήκη και με δεδομένο ότι στο μέλλον μας περιμένουν μεγάλες προκλήσεις, η εκ νέου ανάγνωση των πρωτοπόρων της φιλοσοφίας, βοηθάει;
– Η φιλοσοφία, σε αντίθεση με την επιστήμη, έχει την παράξενη ιδιότητα να μην παλιώνει στον χρόνο. Η γοητεία της φιλοσοφίας έγκειται, μεταξύ άλλων, στο γεγονός ότι οι παλαιότερες φιλοσοφικές θεωρίες δεν ακυρώνονται ούτε απαξιώνονται από τις νεότερες ή από την εξέλιξη της τεχνοεπιστήμης. Eτσι, μπορούμε σήμερα να εμπνεόμαστε δημιουργικά από τις σκέψεις φιλοσόφων του παρελθόντος, όπως για παράδειγμα του Πλάτωνα ή του Αριστοτέλη. Ο Χομπς, ο Σπινόζα και ο Ρουσό έθεσαν τα θεμέλια της νεωτερικότητας. Και οι τρεις είναι σήμερα επίκαιροι. Πολλοί επικαλούνται τον Χομπς, μιλώντας για το κράτος-Λεβιάθαν που επανέρχεται ή για τον φόβο του θανάτου και το αίτημα για ασφάλεια. Θα προτιμήσω τον Ρουσό και τον Σπινόζα, ως δημοκράτες στοχαστές. Πιστεύω ότι σήμερα αναδύεται μια δυνατότητα διεύρυνσης της δημοκρατίας, μέσα από τη δράση των πολιτών, των πολλών ανθρώπων. Υπάρχει αναγκαιότητα για μεγαλύτερη συμμετοχή, για ευρύτερο εκδημοκρατισμό της δημοκρατίας.
– Υπάρχουν «εργαλεία» από το παρελθόν που να χρησιμεύουν στην ερμηνεία όσων αντιμετωπίζουμε;
– Και ναι, και όχι. Σίγουρα οι επιδημίες δεν είναι κάτι πρωτοφανές, εφόσον λοιμοί υπήρχαν σε όλη την ιστορία της ανθρωπότητας. Θα μπορούσαμε λοιπόν να σκεφτούμε πως ζούμε κάτι ήδη γνωστό από το παρελθόν. Τούτο ισχύει, αν μείνουμε στη μακρά διάρκεια. Oμως, επειδή ζούμε μόνο μία φορά και επειδή η ζωή μας είναι σύντομη, η σημερινή εμπειρία της κρίσης για εμάς είναι μοναδική. Συνεπώς, τα δεδομένα του παρελθόντος δεν μας καλύπτουν. Χρειαζόμαστε νέα εννοιολογικά εργαλεία, καινούργιες επεξεργασίες, φρέσκιες ιδέες. Η ερμηνεία της κρίσης του κορωνοϊού είναι δύσκολη και ριψοκίνδυνη, διότι το φαινόμενο είναι σε εξέλιξη.
Οσες εικασίες κι αν κάνουμε, κανένας δεν μπορεί να προβλέψει το μέλλον. Το μέλλον είναι αόρατο και οι τύχες κοινές, όπως καλά το είπαν οι αρχαίοι.
Τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη θα διακυβευθούν
O καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Αρης Στυλιανού.
– Γίνεται πολύς λόγος σήμερα για τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης πολίτη – κράτους; Θα γεννηθούν νέα αιτήματα;
– Οπωσδήποτε θα υπάρξουν μεταβολές στην παραδοσιακή σχέση αντιπροσώπευσης όπως την ξέραμε μέχρι σήμερα. Οι κυβερνήσεις θα υποστούν κριτική, όμως προς στιγμήν ισχυροποιούνται, λόγω του γενικευμένου φόβου. Το κράτος επανέρχεται σε δεσπόζουσα θέση. Ακόμα και φιλελεύθεροι διανοούμενοι, πλην εξαιρέσεων, προσφεύγουν στο κράτος σαν σανίδα σωτηρίας. Αυτή η εξέλιξη εγκυμονεί κινδύνους για τη δημοκρατία. Ο κρατισμός, ως ιδεολογία και πρακτική, πόρρω απέχει από το να ταυτίζεται με το δημόσιο συμφέρον. Είναι αξιοσημείωτο ότι, εκτός από λίγους συνεπείς φιλελεύθερους, οι υπόλοιποι φτάνουν στο σημείο να υπεραμύνονται της «κατάστασης εξαίρεσης» ως κατάστασης εκτάκτου ανάγκης, επικαλούμενοι μέχρι και την ιδέα περί κυριαρχίας του μισητού τους εχθρού, του Καρλ Σμιτ. Οι αριστεροί διανοούμενοι επίσης οφείλουν να παρέμβουν και να αντισταθούν σε έναν πιθανό ολοκληρωτισμό νέου τύπου που θα τείνει να εγκαθιδρυθεί.
Το παράδειγμα της Ουγγαρίας είναι το πιο ακραίο, αλλά δεν είναι το μόνο. Φοβάμαι ότι στο επόμενο διάστημα θα διακυβεύονται τα δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη, κινδυνεύοντας να περιοριστούν δραματικά.
– Αρα υποστηρίζετε ότι αυτές τις μέρες δοκιμάζονται ηγεσίες και ιδεολογίες.
– Ασφαλώς. Οι ηγεσίες κινούνται αυτή τη στιγμή στην κόψη του ξυραφιού: ή θα κοπούν θανάσιμα ή θα επιβιώσουν θριαμβευτικά. Αυτό ισχύει πρωτίστως για τις πολιτικές ηγεσίες, αλλά και για τις ποικίλες ελίτ, στα πεδία της οικονομίας, της κοινωνίας, του πνεύματος, της διανόησης. Η έκβαση της υγειονομικής, και κατόπιν της επερχόμενης οικονομικής, κρίσης θα κρίνει το μέλλον των ηγεσιών. Οι ιδεολογίες δοκιμάζονται επίσης, διότι τα γνωστά ερμηνευτικά μοντέλα δυσκολεύονται πάρα πολύ να εξηγήσουν και να προβλέψουν τις εξελίξεις. Διαβάζουμε αυτό το διάστημα ενδιαφέροντα κείμενα και αναλύσεις, που όμως φανερώνουν ως επί το πλείστον μια έντονη γενική αμηχανία. Είναι πιθανό μέσα από την κρίση να γεννηθούν καινούργιες ιδεολογίες και νέες μεγάλες αφηγήσεις.
– Αρκετοί πιστεύουν ότι οδεύουμε προς το τέλος της παγκοσμιοποίησης. Εσείς;
– Η παρούσα κρίση μοιάζει να καταδεικνύει εν μέρει τα όρια της παγκοσμιοποίησης, αφού σε κρίσιμες στιγμές επανέρχονται στο προσκήνιο τα κλειστά σύνορα και οι εθνικές περιχαρακώσεις. Ωστόσο, από την άλλη, η παγκοσμιοποίηση είναι μια μακρόχρονη διαδικασία που δεν μπορεί παρά να προχωρήσει και να επεκταθεί. Υπό μίαν έννοια, η παγκοσμιοποίηση άρχισε ήδη από τον 19ο αιώνα, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε διαβάζοντας το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο». Από τη δεκαετία του 1990, η εξέλιξη της παγκοσμιοποίησης έχει οδηγήσει σε μια οικονομική και τεχνολογική ενοποίηση του κόσμου μας, χωρίς εντούτοις να καταφέρει να λύσει τα βασικά προβλήματα της ανθρωπότητας. Αυτό οφείλεται στην πλήρη κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού. Θεωρώ ότι η παγκοσμιοποίηση θα συνεχιστεί, αλλά η κρίση του κορωνοϊού αποτελεί μια μεγάλη ευκαιρία για να αλλάξει το σημερινό κοινωνικοοικονομικό μοντέλο. Οι κοινοί κίνδυνοι σε πλανητικό επίπεδο καθιστούν κατανοητή την ανάγκη για μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση, για διεθνική κοινή δράση και αλληλεγγύη. Εδώ εντοπίζεται άλλωστε η ιστορική ευθύνη της Ευρωπαϊκής Ενωσης, της Ευρώπης μας, από την οποία αναμένουμε με αγωνία να αρθεί στο ύψος των εξαιρετικά κρίσιμων περιστάσεων, αλλά εκείνη προς το παρόν μας απογοητεύει.