WALT WHITMAN
Φύλλα Χλόης – Ανθολογία
επιλογή, μετάφραση, επίμετρο, χρονολόγιο, σημειώσεις: Ελένη Ηλιοπούλου, Κατερίνα Ηλιοπούλου
εκδ. Κέδρος, σελ. 350
Η φράση με την οποία εισάγει τον ποιητή Γουίτμαν (1819-1892) ο σημαντικός αμερικανικός φορέας «Poetry Foundation» δίκαια θα ξαφνιάσει όσες και όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με το έργο του: «Ο Γουόλτ Γουίτμαν είναι ο παγκόσμιος ποιητής της Αμερικής. Είναι ο σημερινός διάδοχος του Ομήρου, του Βιργιλίου, του Δάντη και του Σαίξπηρ». Αραγε η χορταστική ανθολόγηση του έργου του στα ελληνικά, στο υπό συζήτηση βιβλίο, δικαιώνει τον υψηλότατα τοποθετημένο πήχυ; Γρήγορα η αναγνώστρια ή ο αναγνώστης θα καταλάβουν ότι, αν δεν θέλουν να κουραστούν από ένα ύφος υπερβολικό, έναν τόνο χειμαρρώδη και μιαν απροκάλυπτα προφητική πρόθεση, θα πρέπει να αφεθούν στους μακροπερίοδους στίχους των συχνά μακροσκελέστατων, σπονδυλωτών ποιημάτων του, με τον τρόπο που αφήνεται αλλά και μοχθεί στο νερό ο κολυμβητής. Η μετάφραση της Ελένης και της Κατερίνας Ηλιοπούλου δεν ανακόπτει την παραφορά του πρωτοτύπου ούτε «σιδερώνει» τις ιδιαιτερότητές του.
Ο αυτοδίδακτος Γουίτμαν επιχειρεί να αναδημιουργήσει με λέξεις τον εαυτό του, να εγγραφεί στον κόσμο που τον περιβάλλει, αποτελούμενο εξίσου από φυσικό και αστικό τοπίο, άχρονο σύμπαν και Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής του 19ου αιώνα. «Τι είναι αυτό μέσα μου που με όλα συναντιέται, οποτεδήποτε και οπουδήποτε, και με κάνει να νιώθω σαν στο σπίτι μου;» («Τόποι και εποχές») αναρωτιέται, μα στην πραγματικότητα η απάντηση είναι η ίδια η ποίησή του: «Οι λέξεις των αληθινών ποιημάτων σας δίνουν κάτι περισσότερο από ποιήματα,[…] Αυτές προετοιμάζουν για τον θάνατο, […]
Αυτόν που παίρνουν μαζί τους τον παίρνουν μέσα στο διάστημα για […] Να εξακοντιστεί με απόλυτη πίστη, να πετάξει μέσα από τους αέναους δακτύλιους και να μη σωπάσει ποτέ.» («Τραγούδι του Αποκριτή»). Φανερώνεται εδώ ο διεκδικητής μεγάλου ρόλου. Θέλει να ξαναφτιάξει την πλάση, σαν θεός.
Ο συγκεκριμένος Αμερικανός ποιητής διακατέχεται επίσης από μιαν ιδιαίτερη λατρεία για τη δημοκρατική αμερικανική ισότητα και απλότητα, είναι φορέας μιας φλογερά απελευθερωτικής εκδοχής του αμερικανικού ονείρου, ένας αισιόδοξος, δυναμικός θεός του απλού, καθημερινού ανθρώπου. Σαν θεός που είναι, δεν διστάζει άλλωστε να εκφράσει τον ερωτισμό και τον αισθησιασμό του, και μάλιστα και στην ομοφυλόφιλη διάστασή του. Και μολονότι υφίσταται τιμωρητικές συνέπειες, η πορεία του προς τη δόξα δεν ανακόπτεται.
Πολλοί Ελληνες ποιητές, από τον Παλαμά (παρουσίασε πρώτος τον Γουίτμαν στα ελληνικά το 1901) και τον Σικελιανό που προλόγισε την εκτενέστερη, αν δεν λαθεύω, πριν από την υπό συζήτηση, μετάφραση του Γουίτμαν από τον Ν. Προεστόπουλο (1956) μέχρι τον Εμπειρίκο και τον Ελύτη, «συνομιλούν» με τον έναν ή άλλον τρόπο με τον σημαντικό Αμερικανό. Η Κατερίνα Ηλιοπούλου στο επίμετρό της (παραπέμποντας και στη Σοφία Ιακωβίδου, «Ποιητική», τχ. 6) συσχετίζει τον Καβάφη με την ομοφυλόφιλη διάσταση της ποίησης του Γουίτμαν. Φαίνεται όμως πως ο ίδιος ο Καβάφης δεν τον πολυάντεχε, αυτόν και την προφητική γενειάδα του, αν πιστέψουμε τη σχετική μαρτυρία του Στρατή Τσίρκα («Ο πολιτικός Καβάφης»). Ας θυμηθούμε ότι και το δεύτερο τιτάνιο μέγεθος της αμερικανικής ποίησης, η Εμιλι Ντίκινσον, επίσης δεν ήθελε να ξέρει τίποτε για τον ομότεχνο και συμπατριώτη της. Σήμερα βρισκόμαστε μακριά από αυτές τις παλιές διαμάχες. Μας επιτρέπεται να τους απολαμβάνουμε πλέον όλες και όλους. Ισως ο καθένας από αυτούς να έχει ανοίξει τον δρόμο και για όλες και όλους τους άλλους. Αυτό το τελευταίο θα ταίριαζε και σε ένα πρόγραμμα α λα Γουίτμαν: «Να μην υπάρξει θεωρία ούτε σχολή που να ιδρυθεί πάνω σ’ εμένα».