DALIBOR VESELY
Η αρχιτεκτονική στην εποχή της διχασμένης αναπαράστασης
Το ερώτημα της δημιουργικότητας στη σκιά της παραγωγής
μτφρ.: Στέλιος Γιαμαρέλος
επιμ.: Βασίλης Γκανιάτσας
εκδ. Παπαζήση, 2019, σελ. 622
Χρειάστηκαν 25 χρόνια –μια γενιά δηλαδή– για να ολοκληρωθεί το 2004 η συγγραφή του βιβλίου «Η αρχιτεκτονική στην εποχή της διχασμένης αναπαράστασης» από τον αρχιτέκτονα και καθηγητή σχεδιασμού Ντάλιμπορ Βέζελι. Σήμερα μπορούμε επιτέλους να κρατήσουμε στα χέρια μας και την ελληνική έκδοση του τόμου, του οποίου την επιστημονική επιμέλεια ανέλαβε ο καθηγητής αρχιτεκτονικής ΕΜΠ δρ Βασίλης Γκανιάτσας, ενώ η μετάφραση είναι του δρος Στέλιου Γιαμαρέλου.
Πρόκειται για ένα τόμο-πηγή 600, περίπου, σελίδων που διατρέχει τη νεωτερικότητα από την αναγέννηση και το μπαρόκ μέχρι τις μέρες μας, ένα βιβλίο που διαβάζεται μάλλον αργά και όχι απαραίτητα γραμμικά, ένα βιβλίο που παρ’ όλη την έκτασή του επαναφέρει τον αναγνώστη του διαρκώς στο παρόν –ένα παρόν στοχαστικό, ηθικό και φιλοσοφικό–, ένα παρόν μέσα στο οποίο ξανασυναντιώνται αρχιτεκτονική θεωρία και πράξη.
Ο τίτλος του έργου αναφέρεται στην εποχή της «διχασμένης» και όχι «διαιρεμένης» αναπαράστασης, επιτείνοντας την αίσθηση της χαμένης ενότητας των τεχνών και του πολιτισμού που χαρακτηρίζει την εποχή μας. Η αρχιτεκτονική –ένας κλάδος ανάμεσα στην τέχνη και την επιστήμη, όπου δεν είναι δυνατόν να αποδείξει κανείς το «raison d’ etre» του αρχιτεκτονικού έργου με τη μέθοδο του «όπερ έδει δείξαι»– μπορεί σύμφωνα με τον Βέζελι να ερμηνευτεί μέσα από το έργο καθ’ εαυτό, εάν και εφόσον βέβαια καταφέρουμε να ξαναβρούμε την ενδελέχεια του αρχιτεκτονικού λόγου.
Η εμμονική και λεπτοφυής αναζήτηση του νοήματος και της ολότητας του αρχιτεκτονικού έργου αναπλαισιώνεται διαρκώς μέσα από τη διαχρονική θεώρηση της νεωτερικότητας, ξεκινώντας από την τελευταία αναλαμπή του μπαρόκ – μια περίοδο κατά την οποία το αρχιτεκτονικό και πολιτισμικό έργο ακόμα συνέχονται σε ένα μέσω του διακόσμου.
Ο Βέζελι υποστηρίζει ότι το αρχιτεκτονικό έργο δεν είναι δυνατόν να ερμηνευθεί και να αξιολογηθεί έξω από το πολιτισμικό συνεχές που το γεννά, εντοπίζοντας την απαρχή του «διχασμού» στη στιγμή που «η ίδια η γλώσσα αποσπάται από τον κόσμο της πράξης». Ο συγγραφέας παροτρύνει τους αρχιτέκτονες δημιουργούς να αναζητήσουν την αξία της αρχιτεκτονικής έξω και πέρα από την εργαλειοποίησή της αλλά και τον παραλυτικό λήθαργο του δόγματος.
Σε αυτό το σημείο επισημαίνουμε την ιδιαιτερότητα της ματιάς του Βέζελι ή ακόμα και τη δυσκολία που παρουσιάζεται όταν μια άλλη σχολή σκέψης αναδύεται στα καθ’ ημάς: το εισαγωγικό και ερμηνευτικό σημείωμα του Β. Γκανιάτσα παρέχει στον αναγνώστη πλήρη εξοπλισμό επιβίωσης (αλλά και απόλαυσης) για το βαθύ πέλαγος του Ντάλιμπορ Βέζελι. Ο Γκανιάτσας εφιστά την προσοχή του αναγνώστη στο ζήτημα της αναπαράστασης και των ατραπών που εμπεριέχουν οι απομονωμένες μορφές αναπαράστασης κατά τη θεώρηση του αρχιτεκτονικού έργου. Ο αρχιτέκτονας-μηχανικός καλείται να αποκτήσει και την ιδιότητα του αρχιτέκτονα-ανθρωπιστή προκειμένου να γίνει κοινωνός της ολότητας του αρχιτεκτονικού έργου ως «τοπολογικού και ένσαρκου θεμελίου του πολιτισμού».
Ο εκπαιδευτικός ρόλος
Η γραφή και το opus magnum του Ντάλιμπορ Βέζελι μπορούν να γίνουν κατανοητά, αλλά και να επιτελέσουν τον εκπαιδευτικό τους ρόλο, μόνο αν ιδωθούν ως πόνημα και καρπός της σχέσης δασκάλου και μαθητή: ο Τσέχος εμιγκρές από την Πράγα της Ανοιξης του ’68 δίδασκε στα σχεδιαστήρια των επί πτυχίω σπουδαστών της αρχιτεκτονικής σχολής της Α.Α. στο Λονδίνο, όχι τραβώντας ο ίδιος τις γραμμές της κανονικότητας, αλλά δίνοντας μαζί με τους σπουδαστές του τον αγώνα για την κατάκτηση του νοήματος. Μαθητής του ο Βασίλης Γκανιάτσας, αλλά και οι αρχιτέκτονες και πανεπιστημιακοί δάσκαλοι Γιάννης Ζαχαριάδης, Σπύρος Σπανομαρίδης και Καλλιόπη Κοντόζογλου θυμούνται πως ο δάσκαλός τους Ντάλιμπορ Βέζελι «σημείωνε» την αρχιτεκτονική του σκέψη διαγραμματικά, υποδηλωτικά, κι ενθάρρυνε τους άριστους σπουδαστές του με τη χαρακτηριστική του παραίνεση «you are almost there».
Με το βιβλίο «Η αρχιτεκτονική στην εποχή της διχασμένης αναπαράστασης» εγκαινιάζεται η σειρά «Αρχιτεκτονικός Λόγος» των εκδόσεων Παπαζήση, της οποίας προΐσταται ο δρ Βασίλης Γκανιάτσας.
* Η δρ Ρίβα Λάββα είναι επίκουρη καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής ΕΜΠ.