Η πορεία των Εβραίων και η στροφή του 1950

Η πορεία των Εβραίων και η στροφή του 1950

4' 22" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

ENZO TRAVERSO
Το τέλος της εβραϊκής νεοτερικότητας
μτφρ. Νίκος Κούρκουλος
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2020 σελ. 250

Αν σε κάτι τείνουν να συμφωνήσουν όσοι έχουν αποδώσει τις πολλές σημασίες στην έννοια της νεωτερικότητας, είναι η σύμβαση ότι ξεκινάει με τον Διαφωτισμό. Ο Εντσο Τραβέρσο τη χρησιμοποιεί στο δοκίμιό του υιοθετώντας τον προσδιορισμό του ιστορικού Νταν Ντίνερ για την εβραϊκή νεωτερικότητα, που την τοποθετεί από το 1750 έως το 1950. Η Χειραφέτηση, η Αφομοίωση και το Ολοκαύτωμα, μαζί με την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, αποτελούν, σύμφωνα με τον συγγραφέα, τα νοητά σύνορα που περικλείουν την αρχή και το τέλος της εβραϊκής νεωτερικότητας. Η περίοδος της Χειραφέτησης διαδέχεται την «ηγεμονική προστασία», που ήταν το ανώτερο επίπεδο ιδιότητας «πολίτη» που μπορούσε να κατέχει ένας Εβραίος από την εποχή ακόμη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ενα ειδικό προνόμιο που αναγνώριζε το δικαίωμα σε κάποιον ή κάποιους από τα εκατομμύρια πλάνητες Εβραίους την «εδαφική» εγκατάσταση και εργασία.

Στις αρχές, ως μια ενδεδυμένη μια κάποια νομιμότητα διαδικασία προκειμένου να εισπράττονται οι ηγεμονικοί φόροι από ανθρώπους που δεν κατείχαν την ιδιότητα του πολίτη, αργότερα και ως μια αναγνώριση τιμής σε διακεκριμένους για το έργο τους Εβραίους. Το διάταγμα που προετοίμασαν οι μεταρρυθμιστές του Διαφωτισμού και ψηφίστηκε από τη γαλλική Εθνοσυνέλευση τον Σεπτέμβριο του 1791 ξεκινά μια διαδικασία που, στη διάρκεια του 19ου αιώνα, θα μεταμορφώσει σε όλη την Ευρώπη –πλην της τσαρικής αυτοκρατορίας– τους Εβραίους σε πολίτες και θα τους ενσωματώσει στις εθνικές κοινωνίες όπου ζούσαν.

Η Βιομηχανική Επανάσταση και η επακόλουθη αστικοποίηση θα φέρουν εκατομμύρια Εβραίων στη Βαρσοβία, στο Βερολίνο, στη Βιέννη, στην Πράγα, στη Βουδαπέστη, στο Παρίσι, στο Λονδίνο και κυρίως στις ΗΠΑ. Εκείνο το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, ο περιπλανώμενος Ιουδαίος θα δώσει τη θέση του στον κοσμοπολίτη Εβραίο και αυτός «ο κοσμοπολιτισμός θα γίνει δομικό στοιχείο της εβραϊκής ιστορίας, όπως διαμορφώθηκε μετά τη Χειραφέτηση», με, κατά τον συγγραφέα, σημαντικότερη εστία τη γερμανόφωνη Κεντρική Ευρώπη.

Ορόσημο για την Αφομοίωση θεωρείται η μετάφραση της Βίβλου για Εβραίους αναγνώστες στα γερμανικά από τον Μόζες Μέντελσον. Ο μεγάλος Εβραίος διανοητής είχε τιμηθεί με το βραβείο της Ακαδημίας του Βερολίνου για την εργασία του σχετικά με την εφαρμογή μαθηματικών αποδείξεων στη μεταφυσική (On Evidence in the Metaphysical Sciences), ξεπερνώντας διεκδικητές όπως ο Ιμάνουελ Καντ, και το 1763 του απενεμήθη το προνόμιο του «Προστατευμένου Εβραίου», της ηγεμονικής προστασίας που εξασφάλιζε το δικαίωμά του να ζει και να εργάζεται στο Βερολίνο (το προνόμιο δεν συμπεριελάμβανε τη γυναίκα του και τα παιδιά του). Η διαδικασία της Αφομοίωσης κορυφώνεται στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου, με τον εγκωμιασμό της ιουδαιοχριστιανικής συμβίωσης από τον φιλόσοφο Χέρμαν Κόεν.

Η πορεία των Εβραίων και η στροφή του 1950-1
Το εξώφυλλο του ενδιαφέροντος δοκιμίου του Εντσο Τραβέρσο.

Υπερεθνική οντότητα

Ωστόσο, καμιά εθνική ταυτότητα δεν θα μπορούσε να εκριζώσει αιώνες «κοσμοπολιτισμού», κοινοτικού ή θρησκευτικού προσδιορισμού, δεν θα μπορούσε να περιορίσει τη δυναμική μιας υπερεθνικής οντότητας, ενός συνόλου που ξεπερνούσε πάντα την έννοια των εδαφικών συνόρων (μέχρι τη δημιουργία του Ισραήλ για την οποία εξάλλου υπήρξαν τεράστιες συζητήσεις και διαφωνίες στους κόλπους της παγκόσμιας εβραϊκής διανόησης), και έτσι, όπως σημειώνει ο Τραβέρσο, «η Γερμανία δεν έγινε ποτέ για τους Εβραίους μια πατρίδα “αίματος και εδάφους”, αλλά μια γλώσσα και μια κουλτούρα των οποίων έγιναν οι ερμηνευτές, τις οποίες ανανέωσαν και εμπλούτισαν, φέροντάς τες σε επαφή με άλλες κουλτούρες και παραδόσεις». Είναι η γερμανική γλώσσα του συγγραφέα της Πράγας Φραντς Κάφκα, του ποιητή της Μπουκοβίνα Πάουλ Τσέλαν, των Βιεννέζων συγγραφέων Γιόζεφ Ροτ, Στέφαν Τσβάιχ, Ρόμπερτ Μούζιλ, Χέρμαν Μπροχ και άλλων Εβραίων συγγραφέων που, όπως σημειώνει το 1933 ο εξόριστος στο Παρίσι Γιόσεφ Ροτ, «αποκάλυψαν τις πολλαπλές όψεις του πολιτισμού των πόλεων […] από τον οποίο προέρχονταν οι περισσότεροί τους, ένα περιβάλλον στο οποίο οι γονείς τους είχαν οδηγηθεί για οικονομικούς λόγους […] Η πλειοψηφία των μη Εβραίων Γερμανών συγγραφέων περιοριζόταν στην περιγραφή του αγροτικού τοπίου, που είχε σταθεί πατρίδα τους […] κάποτε υψηλού λογοτεχνικού επιπέδου αλλά εκ των πραγμάτων απρόσιτη στους άλλους Ευρωπαίους».

Η τελευταία φάση της ιστορίας του γερμανικού εβραϊσμού τοποθετείται στο χρονικό διάστημα ανάμεσα στον Α΄ Παγκόσμιο και στην άνοδο ενός βίαιου αντισημιτισμού, όχι πλέον θρησκευτικού αλλά φυλετικού, που θα φέρει η επικράτηση του ναζισμού με αποκορύφωση το Ολοκαύτωμα. Η μνήμη του Ολοκαυτώματος θα «μπολιαστεί», όπως λέει ο Τραβέρσο, «πάνω στον κορμό του σιωνισμού» την εκκοσμικευμένη απάντηση των Εβραίων στον ευρωπαϊκό αντισημιτισμό του 19ου αιώνα, που διέθετε όλα τα χαρακτηριστικά των εθνικών κινημάτων της εποχής, στηρίζοντας τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ.

Στο εξαιρετικά ενδιαφέρον δοκίμιο, ο Τραβέρσο αναζητεί την πορεία του εβραϊσμού, των αντιφάσεων, τη σχέση του με τις ιστορικές εξελίξεις, τους «μετασχηματισμούς που επέδρασαν στην εβραϊκή διασπορά μεταξύ 1750 και 1950 αναδεικνύοντας τα κυριότερα γνωρίσματά της», ενώ αφήνει ανοιχτή τη συζήτηση για το παρόν και το μέλλον κάθε υπεράσπισης ή εχθρότητας απέναντι στην ετερότητα. Ωστόσο, με την παραδοχή ότι η απόρριψη του αντισημιτισμού συνιστά πλέον βασικό κριτήριο ορθής –ηθικά– λειτουργίας των φιλελεύθερων δημοκρατιών και την ταυτόχρονη εξέταση των νέων αποχρώσεων που παίρνει ο αντισημιτισμός στη σύγχρονη πραγματικότητα (π.χ. από τους ισλαμοφονταμενταλιστές), προχωρεί σε μια –μάλλον αμφιλεγόμενη και πάντως προβληματική για τον αναγνώστη– διαπίστωση: ότι δεν υπάρχει πλέον παραδοσιακός φασισμός στη Δυτική Ευρώπη και η ισλαμοφοβία έχει πάρει τη θέση του αντισημιτισμού στα ακροδεξιά αφηγήματα και στις λαϊκές συνειδήσεις. Αφήνοντας στην άκρη την για πολλούς λόγους δυσαναλογία, ας σημειωθεί ότι, για πρώτη φορά μετά το 1945, η Κροατία, μια χώρα που έχει την προεδρία της Ε.Ε., οργάνωσε εκδήλωση με σαφή συμπάθεια για τη ναζιστική περίοδο…

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή