Θα μπορούσε το άρθρο να τιτλοφορείται: «Τα παράδοξα του Γκράχαμ Γκριν, και άλλες ιστορίες». Διότι ο Γκριν είναι μία από εκείνες τις πολύπλευρες προσωπικότητες, που κανείς δεν μπορεί εύκολα να κατατάξει σε μια ορισμένη κατηγορία. «Θέλω να ζήσω με τον τρόπο μου», λέει ο ήσυχος και διακριτικός πράκτορας Μορίς Κασέλ, κεντρικός χαρακτήρας στο μυθιστόρημα του Γκριν «Ο ανθρώπινος παράγοντας» (εκδ. Πόλις). Και οι ήρωές του πάντοτε είχαν στοιχεία από τη προσωπικότητά του.
Ο Γκράχαμ Γκριν γεννήθηκε το 1904 στην εδουαρδιανή Βρετανία και πέθανε το 1991 στην Ελβετία· ο βίος του συνεπώς εκτείνεται δυναμικός και δημιουργικός σχεδόν και στις δέκα δεκαετίες του 20ού αιώνα. Διόλου τυχαία λοιπόν θεωρείται από τους εμβληματικούς σύγχρονους συγγραφείς: η εποχή τον καθόρισε και εκείνος την εξέφρασε εύστοχα. Ηταν πολυτάλαντος, αντιφατικός, υπερ-παραγωγικός και αντι-συμβατικός στη γραφή και τις πεποιθήσεις του. Αντλησε τους αφηγηματικούς του τρόπους από τη «σοβαρή» αλλά και τη λαϊκή λογοτεχνία, δεν τον φόβισαν οι περιπετειώδεις ιστορίες που εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων στην εποχή του εκδίδονταν με φτηνό, χάρτινο εξώφυλλο, και επίσης ασχολήθηκε με όλα σχεδόν τα είδη του γραπτού λόγου: μυθιστόρημα, νουβέλα, διήγημα, ποίηση, θέατρο, σενάριο, κριτική, δοκίμιο, βιογραφία, λογοτεχνία για παιδιά και ταξιδιωτική λογοτεχνία.
Το υπαρξιακό άγχος
«Οταν περιγράφω μια σκηνή, τη συλλαμβάνω με το μάτι της κινηματογραφικής κάμερας μάλλον παρά με το μάτι του φωτογράφου – που κάπως την “παγώνει”», είχει πει ο Γκράχαμ Γκριν σε μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις του. (Φωτ. A.P. / Bourgeouis)
Σπούδασε Ιστορία στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, και εκείνη την περίοδο έγινε μέλος του κομμουνιστικού κόμματος. Λίγο αργότερα ασπάστηκε τον καθολικισμό. Διατήρησε τις φαινομενικά ασύμβατες μεταξύ τους πεποιθήσεις σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, μαζί με το διαρκές υπαρξιακό του άγχος, τις αμφιβολίες και τα διλήμματα που τον βασάνιζαν. Βρέθηκε πάντοτε στο σταυροδρόμι των τάσεων, των τεχνοτροπιών και των πολιτικών γεγονότων, συνδεδεμένος στενά με το πνεύμα των καιρών. Αλλωστε υπήρξε δημοσιογράφος, και εργάστηκε επί χρόνια ως ανταποκριτής βρετανικών εφημερίδων.
Στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου θήτευσε ως πράκτορας των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών, εμπειρία που επηρέασε έντονα τη θεματολογία των βιβλίων του. Ηταν επίσης μέγας ταξιδιώτης. Ξεκίνησε τις περιπλανήσεις του το 1935, και στην πορεία των χρόνων έφτασε από το Μεξικό και την Αϊτή έως την Ινδοκίνα, και από την Αφρική έως την Ευρώπη – μάλιστα από το 1966 εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Γαλλία κι έζησε στο Παρίσι και την Αντίμπ.
Εντέλει, υπήρξε άνθρωπος των γραμμάτων και ταυτόχρονα άνθρωπος της δράσης. Ο κόσμος του είναι σκληρός και γεμάτος διαφθορά. Οι καλοί γίνονται κακοί και αντίστροφα, παραμένοντας ωστόσο βαθιά ανθρώπινοι. Οι δυνατοί, πρωτότυποι ήρωές του φιλοσοφούν και αναστοχάζονται, ενώ μπλέκουν σε περιπέτειες σε σκηνικό συχνά εξωτικό. Ή ρημαγμένο από τον Μεγάλο Πόλεμο. Ή Ψυχροπολεμικό. Η ιδεολογία τους δοκιμάζεται και συγκρούεται με την πραγματικότητα, η ηθική με την επιθυμία, η τρυφερότητα με τον κυνισμό, ενώ η πλοκή είναι σφιχτή και γρήγορη. Κινηματογραφική. Αυτή είναι η λέξη-κλειδί για το έργο του Γκριν, τουλάχιστον κατά την πρώτη 20ετία της συγγραφικής παραγωγής του, όταν έγραφε μυθιστορήματα αγωνίας και κατασκοπείας – άλλοτε «σοβαρά» όπως τα έλεγε, κι άλλοτε «ψυχαγωγικά».
Το φιλμ νουάρ –και δη το ευρωπαϊκό–του χρωστάει μερικές εξαιρετικές ταινίες που βασίστηκαν σε έργα του με πιο γνωστό, τον κλασικό πλέον «Τρίτο άνθρωπο» που σκηνοθέτησε ο Βρετανός Κάρολ Ριντ το 1949. Αλλά όχι μόνον το φιλμ νουάρ. Με μια πρόχειρη αναζήτηση τουλάχιστον 30 κινηματογραφικές ταινίες στηρίζονται σε δικές του ιστορίες –σε πολλές περιπτώσεις συνέγραφε ο ίδιος το σενάριο–, ξεκινώντας από τα μέσα της δεκαετίας του 1930 με το «Orient Express» (1934), το οποίο βασίζεται στο μυθιστόρημα «Stamboul Train» (1932) που όπως είχε πει ο ίδιος δημιουργήθηκε με απώτερο στόχο την κινηματογραφική μεταφορά. Φτάνοντας σχεδόν στο σήμερα, οι πιο πρόσφατες μεταφορές μυθιστορημάτων είναι: «Το τέλος μιας σχέσης» (έγινε ταινία το 1955 και πάλι το 1999 από τον Νιλ Τζόρνταν με τους Ραλφ Φάινς και Τζούλιαν Μουρ ), «Ο ήσυχος Αμερικανός» (το 1958 και το 2002 από τον Φίλιπ Νόις με πρωταγωνιστή τον Μάικλ Κέιν), «Brighton Rock» (1947 και 2010 από τον Ρόουαν Τζοφέ).
Το μυθιστόρημα «Ο ανθρώπινος παράγοντας» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις.
Τα καυστικά σχόλια
Το σινεμά κατείχε καίρια θέση στη ζωή και στη συγγραφή του Γκριν. Ανήκε στην πρώτη γενιά των Βρετανών συγγραφέων που μεγάλωσαν βλέποντας κινηματογράφο, και προφανώς αυτό το πρωτοποριακό για την εποχή μέσο τον επηρέασε βαθιά. Η αυτοβιογραφία του «A Sort of Life» (1971) ξεκινά στις πρώτες σελίδες με μια περιγραφή του New Cinema «με τον πράσινο μαυριτανικό θόλο», στο Μπέρκχαμστεντ, όπου γεννήθηκε και πέρασε τα παιδικά του χρόνια. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1930 έως τις αρχές του 1940 εργάστηκε ως κριτικός κινηματογράφου για το περιοδικό Spectator. Εκείνη την περίοδο, όχι μόνον έγραψε μερικά ιδιαιτέρως εύστοχα και καυστικά κριτικά σημειώματα, αλλά επίσης έμαθε πολλά για την τέχνη του σινεμά, επιλέγοντας ανάμεσα στους σκηνοθέτες εκείνους που επρόκειτο να γίνουν μελλοντικοί συνεργάτες για τη μεταφορά των έργων του στη μεγάλη οθόνη.
Σε μία από τις συνεντεύξεις που έδωσε προς το τέλος της ζωής του (1983) προσπάθησε να εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο το σινεμά επηρέασε την αφηγηματική του τεχνική, αντιπαραβάλλοντάς το μάλιστα με τη φωτογραφία: «Οταν περιγράφω μια σκηνή, τη συλλαμβάνω με το μάτι της κινηματογραφικής κάμερας μάλλον παρά με το μάτι του φωτογράφου – που κάπως την “παγώνει”», είχε πει.
Σε μία από τις κριτικές του στο Spectator είχε γράψει: «Οι ταινίες μυστηρίου (θρίλερ) είναι εύκολες γιατί ένα όπλο είναι πάντα φωτογενές. Αντιθέτως, σε μια αστυνομική ιστορία πρέπει να περιπλανηθείς στα μονοπάτια του μυαλού». Με το συγκεκριμένο σχόλιο εξηγούσε επίσης την τεχνική που εφάρμοζε στις δικές του αφηγήσεις. Λένε ότι έτρεφε μεγάλη αντιπάθεια προς τον Αλφρεντ Χίτσκοκ και τις ταινίες του. Γι’ αυτό του αρνήθηκε τη μεταφορά του μυθιστορήματός του «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα». Εδωσε όμως την άδειά του να μεταφερθεί στο σινεμά από τον σκηνοθέτη Κάρολ Ριντ, τον οποίο εκτιμούσε ιδιαιτέρως και μαζί είχαν μια ιδιαιτέρως δημιουργική συνεργασία με τρεις ταινίες: «Πρώτη απογοήτευση» (ο ελληνικός τίτλος τού «The Fallen Idol», 1948), «Τρίτος άνθρωπος», (1949) και «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα» (1959) με πρωταγωνιστή τον Αλεκ Γκίνες.
Από αριστερά: «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα» (1959), ο «Τρίτος άνθρωπος» (1949), «Ο ήσυχος Αμερικανός» (1958), βιβλία του Γκράχαμ Γκριν που μεταφέρθηκαν στον κινηματογράφο.
Ομως στον σπουδαίο «Τρίτο άνθρωπο», –που υπήρξε μάλιστα το πρώτο πραγματικό φιλμ νουάρ του βρετανικού κινηματογράφου–, η επιτυχία δεν πιστώνεται μόνον στον Ριντ. Για να παραχθεί το εξαιρετικό αποτέλεσμα συνέβαλαν βεβαίως οι λαμπρές ερμηνείες από τους Τζόζεφ Κότεν, Αλίντα Βάλι, και Ορσον Ουέλς που υποδύεται τον δαιμονικό Χάρι Λάιμ.
Επίσης η νοσταλγική, λυπημένη μουσική που παίζει ο Αντον Καράς και η δραματική χρήση του φωτός και της σκιάς από τον Ρόμπερτ Κράσκερ, με τις εξπρεσιονιστικές γωνίες λήψεις και τα αποκαλυπτικά close-ups. Αλλά το στοιχείο που κρατά αγέραστη την ταινία είναι οι στεγνοί και κοφτεροί σαν ξυράφι διάλογοι του Γκριν που αντηχούν στους έρημους δρόμους της μεταπολεμικής Βιέννης, στην αυγή της εποχής του Ψυχρού Πολέμου.
Τα έργα του στα ελληνικά
Προφανώς η γοητεία του Γκράχαμ Γκριν δεν επηρέασε μόνον το σινεμά. Το έργο του έχει μεταφερθεί στην τηλεόραση, στο ραδιόφωνο, στο θέατρο ακόμη και στην όπερα [«Ο ήσυχος Αμερικανός» (1998), «Το τέλος μιας σχέσης» (2005) και «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα» (1964)].
Στα ελληνικά έχουν κυκλοφορήσει κατά καιρούς αρκετά από τα έργα του, αλλά πολλά έχουν εξαντληθεί. Από τα μυθιστορήματα που έχουμε δει στη μεγάλη οθόνη είναι διαθέσιμα τα εξής: «Ο ήσυχος Αμερικανός», «Ο άνθρωπός μας στην Αβάνα», και προσφάτως «Ο ανθρώπινος παράγοντας» σε εξαιρετική μετάφραση του Αχιλλέα Κυριακίδη, όλα από τις εκδόσεις Πόλις.
Από τις εκδόσεις Αγρα έχει εκδοθεί «Ο τρίτος άνθρωπος» (2011), βρίσκεται σε περιορισμένη διαθεσιμότητα αλλά επίκειται ανατύπωση. Τέλος, από τις εκδόσεις Μεταίχμιο είχε εκδοθεί «Το τέλος μιας σχέσης» (2009), είναι ωστόσο εξαντλημένο, και διαθέσιμο μόνον σε e-book. Από τις παλιές κινηματογραφικές παραγωγές, «Ο τρίτος άνθρωπος» παίζεται συχνά σε καλοκαιρινά αφιερώματα και πέρυσι έγινε επανέκδοση με την συμπλήρωση 70 χρόνων από την πρώτη κυκλοφορία της ταινίας.