Κυκλοφόρησε το 2018 από τις εκδόσεις Ικαρος το βιβλίο της Μαρίνα Τσβετάγιεβα: «Ο δικός μου Πούσκιν», σε εξαιρετική μετάφραση από τα ρωσικά του Φώτου Λαμπρινού. Η Τσβετάγιεβα, μία από τις σημαντικότερες Ρωσίδες ποιήτριες του 20ού αιώνα, περιγράφει το 1937, σε ηλικία 42 ετών, πώς γνώρισε ήδη από τα τρία της χρόνια τον Αλέξανδρο Πούσκιν: τον Πούσκιν-ποιητή, τον Πούσκιν-μύθο, τον «άγαλμα-Πούσκιν». Η εκτενής αναφορά στο άγαλμα του ποιητή στη Μόσχα, το οποίο βρισκόταν κοντά στο σπίτι της Τσβετάγιεβα, έχει ιδιαίτερη σημασία: το ίδιο τέχνασμα χρησιμοποιεί και ο Αλεξάντρ Πούσκιν σε ένα από τα πιο ώριμα έργα του, τον «Χάλκινο καβαλάρη», ήρωας του οποίου είναι το άγαλμα του Μεγάλου Πέτρου, ενώ βέβαια θέμα του είναι ο ίδιος ο Μέγας Πέτρος.
Το βιβλίο της Τσβετάγιεβα δεν αποτελεί βιογραφία του Πούσκιν, ούτε φιλολογική μονογραφία: στην πραγματικότητα, μιλά για την παιδική της ηλικία, για τη σχέση της με τη μητέρα της, κάνει νύξη και στην ομοφυλοφιλία (στη ζωή της είχε πολλές θυελλώδεις σχέσεις και με άνδρες και με γυναίκες). Εχει ενδιαφέρον όμως –και μόνο τυχαίο δεν είναι– ότι η αφορμή, ο καταλύτης για τη δημιουργία ενός τόσο ευαίσθητου, τρυφερού και ειλικρινούς κειμένου είναι ο Πούσκιν.
Τι είναι λοιπόν ο Πούσκιν για τους Ρώσους; Το 1921 ο Αλεξάντρ Μπλοκ σε μια περίφημη ομιλία του με τίτλο «Ο ρόλος του ποιητή», ισχυριζόταν κάτι πολύ κοντινό με αυτό που βλέπουμε πως αισθάνεται η Τσβετάγιεβα: «Από την πρώιμη παιδική ηλικία μας, στις αναμνήσεις μας καταγράφεται με θετικό τρόπο ένα όνομα: Πούσκιν. Το όνομα αυτό, ο ίδιος ο ήχος του, γεμίζει πολλές ημέρες της ζωής μας. Σκοτεινά είναι τα ονόματα αυτοκρατόρων και στρατηγών, κατασκευαστών όπλων καταστροφής και σφαγής, βασανιστών και μαρτύρων. Πλάι τους, ένα όνομα ανάλαφρο: Πούσκιν».
Η αμερικανική εφημερίδα Los Angeles Times σε ένα ρεπορτάζ της από τη Μόσχα το 1999 με αφορμή τους εορτασμούς των 200 ετών από τη γέννηση του Πούσκιν γράφει: «Στη χώρα που έβγαλε τον Ντοστογιέφσκι και τον Τσέχοφ, υπάρχει ένας λογοτέχνης που υψώνεται πάνω από όλους: ο Αλεξάντερ Πούσκιν – τον οποίον, αν είστε τυπικό δείγμα Αμερικανού, ούτε που έχετε ακουστά. Ο Πούσκιν για τους Ρώσους είναι ο Σαίξπηρ, ο Τόμας Τζέφερσον και ο Ελβις Πρίσλεϊ ταυτόχρονα».
«Αμερικανιά» – πάντως εύστοχη: ο Πούσκιν είναι εκείνος που διαμόρφωσε τη νεότερη ρωσική γλώσσα, συνθέτοντάς την από την κλασικίζουσα της αριστοκρατικής τάξης, τη λαϊκή των αγροτών και την «ενδιάμεση» γλώσσα των αστών, καθιερώνοντας παράλληλα και «εκρωσίζοντας» γαλλισμούς. Ταυτόχρονα, ήταν αδιαμφισβήτητα η ενσάρκωση της «ρωσικής ψυχής» και ο διανοούμενος που έθεσε τα κοινωνικά ζητήματα τα οποία επικράτησαν στη ρωσική λογοτεχνία δύο αιώνων, όπως η ανάδειξη των προβλημάτων των χαμηλών στρωμάτων, το ρομαντικό μοτίβο του μοναχικού αντάρτη που εξεγείρεται ενάντια στο σύστημα, η εσωτερική σύγκρουση μεταξύ καθήκοντος και επιδίωξης της προσωπικής ευτυχίας. Τέλος, ήταν ο άνθρωπος και καλλιτέχνης που με το έργο και με τη βιογραφία του έγινε αγαπητός, μετατράπηκε σε σύμβολο και σε είδωλο, σε έναν ιερό μύθο ήδη εν ζωή, μύθο που συνέχισε και συνεχίζει να μεγαλώνει μετά τον θάνατό του.
Ο… Σοβιετικός Πούσκιν
Τα αγάλματα του Πούσκιν και της Τσβετάγιεβα στη Ρωσία ή πώς ενώνονται μέσα στον χρόνο δύο σπουδαίες μορφές της ρωσικής λογοτεχνίας (Φωτ. SHUTTERSTOCK)
Ανέκδοτο: Βρισκόμαστε στο 1937 σε μια επαρχιακή πόλη της ΕΣΣΔ. Σε μια θεατρική αίθουσα κρέμεται ένα τεράστιο πορτρέτο του Στάλιν. Πιονιέροι και κομσομόλοι ανεβαίνουν ένας ένας στη σκηνή και διαβάζουν ποιήματα για τον Στάλιν. Η τοπική χορωδία τραγουδά έναν ύμνο ευχαριστήριο προς τον Πατερούλη Στάλιν. Ο γραμματέας του τοπικού κόμματος διαβάζει έναν πύρινο λόγο για τον σύντροφο Στάλιν. Ολοι σηκώνονται όρθιοι και χειροκροτούν και ζητωκραυγάζουν για τον Στάλιν. Τι είναι αυτή η γιορτή; Η επέτειος των εκατό χρόνων από τον θάνατο του Πούσκιν.
Δεν υπάρχει Ρώσος συγγραφέας ή ποιητής που να μην αισθάνθηκε πως οφείλει στον Πούσκιν την ίδια του τη λογοτεχνική ύπαρξη – και δικαίως. Υπήρξε ωστόσο μια γενιά Ρώσων που προσπάθησε να σαρώσει τον Πούσκιν, μαζί με οτιδήποτε θύμιζε το παρελθόν: την περίοδο 1928-32, στα χρόνια της πολιτιστικής επανάστασης στη, νεαρά ακόμη, Σοβιετική Ενωση, ένα από τα συνθήματα ήταν: «Να πετάξουμε τον Πούσκιν από το ατμόπλοιο της σύγχρονης ζωής!». Τον Δεκέμβριο του ’35, όμως, ο Στάλιν αποφάσισε πως έπρεπε να γιορταστούν με μεγαλοπρέπεια τα 100 χρόνια από τον θάνατο του Πούσκιν στις 28 Ιανουαρίου 1937 (10 Φεβρουαρίου με το νέο ημερολόγιο). Αναπτύχθηκε τότε μια φοβερή καθοδηγούμενη λατρεία του Πούσκιν: σε όλα τα σχολεία, σε όλες τις τάξεις μπήκε στο πρόγραμμα η μελέτη του έργου του ενώ δεν έμεινε αίθουσα διδασκαλίας χωρίς το πορτρέτο του. Τα θέατρα υποχρεώθηκαν όλα να ανεβάσουν παραστάσεις ή μπαλέτα ή συναυλίες με έργα του. Εγιναν εκδόσεις των Απάντων, γράφτηκαν βιβλία και άρθρα, οργανώθηκαν ομιλίες και συζητήσεις. Μνημεία του Πούσκιν ανεγέρθηκαν σε πόλεις και χωριά, δρόμοι, σταθμοί τρένου και μετρό, εργοστάσια και κολεκτίβες πήραν το όνομά του. Αναρτήθηκαν πανό και κολλήθηκαν αφίσες. Βγήκαν τσιγάρα Πούσκιν, σπίρτα Πούσκιν, αρώματα Πούσκιν κ.ο.κ. Στις 10 Φεβρουαρίου στην κεντρική εκδήλωση στο θέατρο Μπολσόι παρευρέθηκε σύσσωμη η ηγεσία του Κόμματος, συμπεριλαμβανομένου βέβαια του Στάλιν.
Ο εορτασμός εντάχθηκε στο πνεύμα που απηχούσε το σταλινικό σύνθημα «Τώρα η ζωή είναι χαρούμενη» (ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην πρώτη χρονιά του «Μεγάλου Τρόμου» των εκκαθαρίσεων).
Απαραίτητος σε κάθε τσάρο ή Πατερούλη
Εχει ενδιαφέρον ότι στις 28 Ιανουαρίου 1937, τη μέρα της επετείου με το παλιό ημερολόγιο, ολοκληρώθηκε και η δεύτερη δίκη της Μόσχας. Η «Πράβντα» έγραφε: «Το κύριο έγκλημα των τροτσκιστών προδοτών είναι η συνεργασία με τις αντιδραστικές δυνάμεις των αστών εκμεταλλευτών της πατρίδας μας. Αλλά από την απόσταση ενός αιώνα, ο Πούσκιν μάς απλώνει το χέρι… Σίγουρα θα επικροτούσε την καταστροφή της άρχουσας τάξης».
Υπήρχαν πολλοί λόγοι για αυτή την αιφνίδια «πουσκινομανία» του Στάλιν: η οικειοποίηση του συμβόλου της «ρωσικής ψυχής» σε ανταγωνισμό και με την εξόριστη στη Δύση ρωσική διανόηση, που ετοίμαζε τους δικούς της εορτασμούς, η προσέγγιση διανοουμένων που είχαν αποξενωθεί από το καθεστώς στα χρόνια της πολιτιστικής επανάστασης, η ενίσχυση της πρωτοκαθεδρίας του ρωσικού στοιχείου στην πολυεθνική ΕΣΣΔ, η αφύπνιση του ρωσικού εθνικισμού, η υπογράμμιση της κοινωνικής διάστασης του μύθου-Πούσκιν και η μετατροπή του σε «προ μπολσεβικισμού μπολσεβίκο».
Οσο ακόμα πλησίαζε η επέτειος, η Τσβετάγιεβα υπέβαλε τον κύκλο των ποιημάτων της για τον Πούσκιν σε ένα περιοδικό, το οποίο, προς μεγάλη της έκπληξη –μια και ήταν στη μαύρη λίστα του καθεστώτος–, τα έκανε δεκτά. «Είναι φοβερά έντονοι και ελεύθεροι στίχοι», έγραψε στην Τσέχα ποιήτρια Αννα Τέσκοβα, «δεν έχουν καμία σχέση με την τρέχουσα αγιοποίηση του Πούσκιν. Είναι ακριβώς το αντίθετο: είναι εσωτερικά επαναστατικοί». Δεν αποκλείεται λοιπόν η αφορμή για το «Ο δικός μου Πούσκιν», που γράφτηκε τότε, το 1937, να ήταν ακριβώς η αντίδραση της Τσβετάγιεβα στην καθεστωτική λατρεία ενός επινοημένου μύθου-Πούσκιν.
Το έχουν αυτό οι μύθοι και τα σύμβολα: η εξουσία τους αγαπά. Στις 28 Σεπτεμβρίου 2018, η κάμερα συνέλαβε «τυχαία» τον Βλαντιμίρ Πούτιν να διαβάζει τον «Ευγένιο Ονιέγκιν» του Πούσκιν στην Ντουσαμπέ, στο Τατζικιστάν, στη διάρκεια συνάντησης των ηγετών της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών. Φαίνεται πως ο μύθος-Πούσκιν εξακολουθεί να μεγαλώνει και παραμένει το απαραίτητο αξεσουάρ του κάθε τσάρου ή Πατερούλη.
* Ο κ. Γιώργος Τσακνιάς είναι ιστορικός.