Για πολλούς λόγους, κυρίως χάρη στο άνοιγμα των φτερών του, που μπορεί να φτάσει τα 3,5 μέτρα, και στη δυνατότητά του να ταξιδεύει επί πολλές μέρες πάνω από τη θάλασσα χωρίς καν να κουνά τα φτερά του, το άλμπατρος είναι ο αδιαμφισβήτητος βασιλιάς του ουρανού – τουλάχιστον του θαλασσινού ουρανού. Τον μύθο του, όμως, φαίνεται πως τον χρωστά σε έναν άνθρωπο: στον Σάμιουελ Κόλεριτζ και στο περίφημο ρομαντικό ποίημά του «The rime of the ancient mariner» (1798). Ο ήρωας γερο-ναυτικός, περιπλανώμενος στις θάλασσες του Νότου, σκοτώνει ένα άλμπατρος, προκαλώντας τη μήνιν του πληρώματός του, που αποδίδει στο φονικό την κακοτυχία του. Εντέλει, του φοράνε το νεκρό άλμπατρος στον λαιμό, «αντί για σταυρό».
Μπορεί στην εποχή του το ποίημα να μην έτυχε ενθουσιώδους υποδοχής, καθώς θεωρήθηκε σκοτεινό και δυσνόητο, λόγω κυρίως της επιτηδευμένα αρχαΐζουσας γλώσσας του, άρχισε ωστόσο –και έκτοτε δεν σταμάτησε– να επιδρά τόσο στη λογοτεχνία, και στην τέχνη γενικότερα, όσο και στον λαϊκό πολιτισμό: η αντίληψη πάντως ότι οι ναυτικοί θεωρούν τον φόνο του άλμπατρος γρουσουζιά δεν επιβεβαιώνεται και μάλλον αποτελεί επινόηση του Κόλεριτζ. Ο Μποντλέρ στο ποίημά του «Αλμπατρος»[1], το οποίο εμπνεύστηκε το 1841 σε ένα ταξίδι του στον νότιο Ινδικό, παρουσιάζει τους ναυτικούς να πιάνουν συχνά τα συγκεκριμένα θαλασσοπούλια για διασκέδαση.
Ακολούθησε πλήθος λογοτεχνικών έργων με αναφορά στο ποίημα του Κόλεριτζ, άμεση ή έμμεση, από λογοτέχνες της εποχής του (όπως, π.χ., η Μαίρη Σέλεϊ και ο Ναθάνιελ Χόθορν) και μεταγενέστερους. Αλλά στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, ο γερο-ναυτικός ζει μια δεύτερη ζωή στην τέχνη και στην ποπ κουλτούρα. Ετσι, στον κινηματογράφο, πέρα από τις μνείες σε ένα σωρό σχετικές ή άσχετες θεματικά ταινίες, ας σταθούμε σε δύο μεταφορές του ίδιου του ποιήματος σε animation: Από τον Ραούλ ντα Σίλβα το 1975, με απαγγελία του Μάικλ Ρέντγκρεϊβ, και από τον αβάν γκαρντ σκηνοθέτη του Σαν Φρανσίσκο Λάρι Τζόρνταν το 1977, ο οποίος ζωντάνεψε την αυθεντική εικονογράφηση του ποιήματος από τον Γουστάβο Ντορέ, με απαγγελία του Ορσον Ουέλς.
Στη μουσική: αναφορές στο ποίημα του Κόλεριτζ εντοπίζονται σε περισσότερα από εκατό τραγούδια, από τους Genesis και τον Alice Cooper ώς τους REM, τους Modern Talking και τους Public Image Ltd. Το ορχηστρικό «Albatross» των Fleetwood Mac κυκλοφόρησε σε single τον Νοέμβριο του 1968 και είναι το μόνο κομμάτι του συγκροτήματος που έφτασε στο Νο 1 των τσαρτ στο Ηνωμένο Βασίλειο. To 1971, στο κομμάτι τους «Echoes» (από το LP Meddle), oι Pink Floyd αναφέρονται στο πράσινο χρώμα του πάγου, που στον Κόλεριτζ είναι «πράσινος σαν σμαράγδι» – να θυμίσουμε εδώ τον σμαραγδένιο πάγο, σήμα κατατεθέν της βασίλισσας Ελσας της Αρεντέλας στην κορυφαία ταινία για παιδιά της εποχής μας –και χαρακτηριστικά νεο-ρομαντικό έργο, τολμώ να προσθέσω– «Frozen» (2013).
Το 1984, οι Iron Maiden συμπεριέλαβαν το ομώνυμο τραγούδι («The Rime of the Ancient Mariner») στο άλμπουμ τους «Powerslave». Το κομμάτι διαρκεί 13 λεπτά και αφηγείται ολόκληρη την ιστορία του γερο-ναυτικού του Κόλεριτζ, περιλαμβάνοντας και ορισμένους στίχους του ποιήματος απαράλλαχτους, χωρίς μάλιστα να παραλείπει το παράδοξο εύρημα της πρωτοπρόσωπης αφήγησης: ο ήρωας, σε μεγάλη ηλικία, σταματά τυχαίους περαστικούς κι αρχίζει να τους λέει την ιστορία του. Εκείνοι, αν και βιάζονται να πάνε σε έναν γάμο που αρχίζει σε λίγο, εντέλει κάθονται και τον ακούν, γοητευμένοι από το πάθος του, ακόμα κι όταν η νύφη τούς προσπερνά και μπαίνει στην εκκλησία.
Ο Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης και τα μυστηριώδη «σούσφα»
Σαφείς αναφορές σε γερο-ναυτικούς με άλμπατρος γύρω από τον λαιμό τους υπάρχουν και σε πολλά videos και computer games, μεταξύ των οποίων το θρυλικό «World of Warcraft» (2004). Τέλος, να αναφέρουμε ότι το 1978, στο τεύχος αρ. 200 του περιοδικού Mad, δημοσιεύθηκε ένα καρτούν των Τομ Κοχ και Ντον Μάρτιν με τίτλο «The Rime of the Modern Skateboarder». Την ίδια χρονιά, το Λιμενικό (coast guard) των ΗΠΑ θέσπισε τον τιμητικό τίτλο «Golden Ancient Mariner» για τον βετεράνο του σώματος με την πλέον μακρόχρονη υπηρεσία στη θάλασσα.
Οσο για την παλαιότερη αναφορά στα άλμπατρος, συνήθως τα εύσημα αποδίδονται στον Κοσμά τον Ινδικοπλεύστη, Ελληνα έμπορο (και, αργότερα, μοναχό) από την Αλεξάνδρεια του 6ου αιώνα, συγγραφέα της «Χριστιανικής τοπογραφίας». Μεταφράζω το σχετικό απόσπασμα[2]: «Ταξιδεύαμε κάποτε προς την έσω Ινδία κι είχαμε φτάσει σχεδόν στη Βαρβαρία, πέρα από την οποία βρίσκεται το Ζίγγιο[3], που το ονομάζουν “στόμιο του ωκεανού”. Εκεί είδα στα δεξιά μου ένα μεγάλο σμήνος από τα πουλιά που τα αποκαλούν “σούσφα”. Είναι διπλάσια σε μέγεθος από τους ικτίνους[4] και λίγο ακόμα πιο μεγάλα. Στην περιοχή φυσούσε ένας αέρας αποπνιχτικός και στο πλοίο έπεσε πανικός. Ολοι όσοι είχαν ταξιδιωτική πείρα, είτε ως ναυτικοί είτε ως επιβάτες, ισχυρίζονταν ότι ήμασταν κοντά στον ωκεανό κι έλεγαν στον καπετάνιο: “Κάνε αριστερά και πήγαινε προς τον κόλπο, γιατί αλλιώς θα ξεσύρουμε με τα ρεύματα και θα βγούμε στον ωκεανό κι αυτό θα είναι το τέλος μας”. Γιατί ο ωκεανός έμπαινε στον κόλπο με τεράστια και εντυπωσιακά κύματα, τα δε ρεύματα μας τραβούσαν από τον κόλπο προς τον ωκεανό και η εικόνα αυτή μας προκαλούσε φρίκη και ήμασταν όλοι πανικόβλητοι. Κι εκείνα τα πουλιά που τα λένε σούσφα μάς ακολουθούσαν για πολλές ώρες πετώντας σε μεγάλο ύψος, γεγονός που επίσης σήμαινε πως ο ωκεανός ήταν κοντά».
Θα μπορούσαν τα «σούσφα» να είναι άλμπατρος; Οι περισσότεροι μελετητές του Κοσμά (J. W. McCrindle, Eric Otto Winstedt, W. Wolska-Conus κ.ά.) θεώρησαν πως η περιγραφή του σε αυτά παραπέμπει – εξαιτίας τόσο του γεγονότος ότι ακολουθούσαν το πλοίο για μεγάλο διάστημα πετώντας ψηλά όσο και του μεγέθους τους. Ετσι, ορισμένοι μεταφραστές έφτασαν στο σημείο να αντικαταστήσουν στο κείμενο την πρωτότυπη λέξη «σούσφα» (που βέβαια δεν είναι ελληνική και θα πρέπει να ανήκει σε κάποια από τις γλώσσες της περιοχής στην οποία αναφέρεται ο Κοσμάς) με τον όρο «άλμπατρος»[5]. Πλην όμως, τα άλμπατρος ζουν κυρίως στο νότιο ημισφαίριο, και πάντως όχι στην Αραβική Θάλασσα. Ο Γάλλος ιστορικός Pierre Schneider, αναλύοντας το ανωτέρω απόσπασμα[6], ενστερνίζεται την άποψη του W. G. Arnott[7] ότι τα πουλιά που είδε ο Κοσμάς ανήκαν στο είδος Fregata minor: μεγάλα πουλιά (το άνοιγμα των φτερών τους φτάνει τα 2,5 μέτρα), που πετούν ψηλά για πολλή ώρα χωρίς να κουνούν τα φτερά τους, όπως και τα άλμπατρος, και απαντούν στον Ινδικό Ωκεανό, συμπεριλαμβανομένης της Αραβικής Θάλασσας.
Τη σύγχυση εντείνει η ετυμολογία της λέξης: το αγγλικό albatross φαίνεται πως παρήχθη στα τέλη του 17ου αιώνα από το ισπανικό και πορτογαλικό alcatraz (πελεκάνος), με τη μεσολάβηση παρετυμολογίας από το λατινικό albus (λευκός). Το alcatraz προέρχεται μάλλον από το αραβικό al-gattas (βουτηχτής), το οποίο ωστόσο στα αραβικά σημαίνει θαλασσοπούλια γνωστά στους Αραβες, όπως οι φρεγάτες και οι πελεκάνοι. Από την ισπανική λέξη, εξάλλου, προέρχεται και η ονομασία του νησιού στον κόλπο του Σαν Φρανσίσκο με την ομώνυμη περιβόητη φυλακή: Αλκατράζ, «το νησί των πελεκάνων».
Σημειώσεις
1. Η φράση «βασιλιάδες τ’ ουρανού» προέρχεται από τη μετάφραση του «Αλμπατρος» του Μποντλέρ από τον Γ. Σημηριώτη.
2. J. P. Migne, Patrologia Graeca, 1860, τ. 88, 88.
3. Πιθανότατα το ακρωτήριο Γκουαρνταφούι στο ανατολικό άκρο της Αφρικής, το οποίο χωρίζει τον κόλπο του Αντεν από τη θάλασσα της Αραβίας.
4. Είδος γερακιού (λατινική ονομασία: milvus).
5. Ο E.O. Winsted μάλιστα (Christian Topography of Cosmas Indicopleustes, Cambridge 1919) εντοπίζει στο απόσπασμα μια ευρύτερη «παράξενη ομοιότητα με το ποίημα του Κόλεριτζ».
6. Pierre Schneider, «Dérive dangereuse aux alentours du cap Gardafui», https://median.hypotheses.org/1846
7. W. G. Arnott, «Birds in the Ancient World, from A to Z», Λονδίνο, 2007.
* Ο κ. Γιώργος Τσακνιάς είναι ιστορικός.