«Θάλαττα θάλαττα», από τα βάθη των αιώνων

«Θάλαττα θάλαττα», από τα βάθη των αιώνων

4' 21" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

ΤΑΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ Το μυθιστόρημα του Ξενοφώντα

εκδ. Πόλις, 2013, σελ. 316

«Ανδρες, αυτοί που βλέπετε είναι το μόνο πια εμπόδιο για να μην έχουμε φτάσει εκεί που από καιρό επιθυμούμε; Αυτούς, αν υπήρχε τρόπος, πρέπει και να τους φάμε ζωντανούς». Αυτά είναι τα τελευταία λόγια του Ξενοφώντα («Ξενοφώντος. Κύρου Ανάβασις», μτφρ. Γιώργος Αθ. Ράπτης, εκδ. Ζήτρος) προς τους άνδρες του λίγο πριν δώσουν (μία ακόμα) μάχη, αυτήν τη φορά με τους Κόλχους. Το επεισόδιο έρχεται μετά τη θρυλική φράση «Θάλαττα θάλαττα», την οποία έχει οικειοποιηθεί η οικουμένη – όπως και σύνολη την αφήγηση του Ξενοφώντα σχετικά με την αποτυχημένη εκστρατεία του Κύρου και τη δραματική επιστροφή των δέκα χιλιάδων αξιωματικών και οπλιτών από τα βάθη της Ασίας, πίσω προς την Ελλάδα.

Η πρόσφατη επανέκδοση του «Μυθιστορήματος του Ξενοφώντα» του Τάκη Θεοδωρόπουλου, από τις εκδόσεις Πόλις (το βιβλίο είχε κυκλοφορήσει για πρώτη φορά το 2004, από τις εκδόσεις Ωκεανίδα) είναι μια πρώτης τάξεως αφορμή να επιστρέψουμε σε μία από τις πιο δραματικές, συναρπαστικές αφηγήσεις της ελληνικής αρχαιότητας. Αλλά αυτό είναι το λιγότερο και σίγουρα θα αδικούσαμε το εξαιρετικό σύγχρονο μυθιστόρημα αν απλώς το βλέπαμε σαν κίνητρο για να ανακαλύψουμε έναν ολόκληρο κόσμο, διότι το ίδιο το κείμενο του Τ. Θεοδωρόπουλου είναι ένας ολόκληρος κόσμος. Για την ακρίβεια, είναι μία από τις ευτυχέστερες στιγμές του Ελληνα συγγραφέα και αρθρογράφου.

Με σάρκα και οστά

Κατά κανόνα, προσεγγίζω με σκεπτικισμό σύγχρονα μυθιστορήματα που διαδραματίζονται στους αρχαίους χρόνους και ο «Ξενοφών» του Θεοδωρόπουλου δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Οι σύγχρονοι, μυθοπλαστικοί διάλογοι και οι στιχομυθίες μεταξύ αρχαίων μορφών έχουν κάτι το στημένο, το μη πειστικό. Ωστόσο, από τις πρώτες σελίδες του «Ξενοφώντα», αντιλαμβάνεσαι ότι μάλλον ο συγγραφέας είχε κατά νου έναν τέτοιο κίνδυνο γι’ αυτό και αποφεύγει τους ευθείς διαλόγους και επιμένει στην ανάπτυξη της διαλογικής δράσης μέσα από έναν λόγο πλάγιο αλλά δραστικό: οι «αρχαίοι» διατηρούν την «αρχαιότητά τους» μα τώρα αποκτούν σάρκα και οστά, δεν είναι μουσειακό είδος αλλά άνθρωποι ζωντανοί με τους οποίους ο αναγνώστης μπορεί να ταυτίζεται και να συμπάσχει.

Ρέουσα αφήγηση, χωρίς πλατειασμούς και περιττά, δίχως ίχνος ακαδημαϊσμού, ζωντανεύει όλη την εποχή του Ξενοφώντα χωρίς να περιορίζεται στα της θρυλικής εκστρατείας. Για την ακρίβεια, η εκστρατεία είναι μονάχα ένα (κομβικό βεβαίως) επεισόδιο από τον βίο και την πολιτεία του Ξενοφώντα. Στο επίκεντρο όμως του συγγραφέα είναι ο ίδιος ο Ξενοφών, τόσο ως στρατιωτικός ηγέτης όσο και ως πολιτικός ανήρ αλλά και συγγραφέας.

Πρόκειται για ιστορικό μυθιστόρημα; Θα μπορούσε κάποιος να το ορίσει και έτσι. Περισσότερο όμως είναι μια αριστοτεχνικά καμωμένη υβριδική αφήγηση ανάμεσα στην καθαρή, ατόφια πεζογραφία και στον ιστορικό δοκιμιακό λόγο (με την προσθήκη σποραδικών, έξυπνων αλλά διόλου κουραστικών υποσημειώσεων καθώς και ενός κατατοπιστικού χρονολογίου). Εμπειρος και ευθύβολος δοκιμιογράφος ο Θεοδωρόπουλος (χαρακτηριστικό παράδειγμα το δοκίμιό του «Με την ανάσα της Αθήνας και της Ρώμης», που εκδόθηκε το 2006) ξέρει καλά πώς να θεμελιώσει τη σκέψη και τον θεωρητικό του προβληματισμό, κυρίως όμως συνδυάζει άρτια αυτή του την πλευρά με εκείνη του πεζογράφου.

Πηγή έμπνευσης διαχρονικά

Η μορφή του Ξενοφώντα και κυρίως το «Κύρου Ανάβασις» έχει εμπνεύσει πλήθος μελετών, μυθιστορημάτων αλλά και ταινιών. Σταχυολογούμε ενδεικτικά: Τη συλλογική ιστορική μελέτη «Η μεγάλη πορεία, ο Ξενοφών και η Κάθοδος των Μυρίων» (εκδ. Ενάλιος, μτφρ. Μενέλαου Παπαϊωάννου), που επιμελήθηκε ο Ρόμπιν Λέιν Φοξ, καθηγητής αρχαίας ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Περιλαμβάνει δοκίμια και αναλύσεις ξένων ειδικών (και του ιστορικού Π. Τζ. Στυλιανού, ερευνητή στην Οξφόρδη), οι οποίες καλύπτουν μια ευρύτητα θεμάτων και προβληματικών πάνω στον Ξενοφώντα.

Και cult ταινία

Μεταξύ των ερευνητών που συμμετέχουν στον τόμο αυτό είναι και ο Τιμ Ρούουντ, ο οποίος το 2004 εξέδωσε το εκπληκτικό «The Sea! The Sea! The Shout of the Ten Thousand in the Modern Imagination» (εκδ. Duckworth Overlook). Η πολυπρισματική αυτή μελέτη μάς υπενθυμίζει πως ο Ξενοφών δεν εμπνέει μονάχα ιστορικούς και πανεπιστημιακούς. Παράδειγμα, η cult κινηματογραφική ταινία «Warriors» (1979): στον υπόκοσμο της Νέας Υόρκης των ’70s, και ενώ μαίνονται οι μάχες μεταξύ συμμοριών, μια ομάδα βρίσκεται αποκομμένη σε εχθρική γειτονιά και πρέπει να ξεπεράσει μύρια εμπόδια για να φτάσει σώα και ασφαλής στη βάση της, στο Κόνεϊ Αϊλαντ, δηλαδή στη θάλασσα. «Οταν θα δούμε τον ωκεανό, μάλλον θα έχουμε φτάσει σπίτι μας, θα είμαστε ασφαλείς», λέει ο αρχηγός της.

Η ταινία αποτελεί συνειδητή και πολύ εύστοχη μεταφορά της ξενοφώντειας αφήγησης στους κακόφημους δρόμους της Νέας Υόρκης καθώς, πέρα από τη χαρισματική πένα του αρχαίου Ελληνα στρατηγού και ιστορικού, η αρχαία περιπέτεια των ανδρών του Ξενοφώντα συγκινεί και φορτίζει διαχρονικά διότι είναι η περιγραφή μιας τιτάνιας προσπάθειας, η πραγμάτωση μιας ατομικής και συλλογικής υπέρβασης, η καταγραφή μιας συγκλονιστικής πορείας προς την ελευθερία – και η θάλασσα συμβολίζει αυτή την ελευθερία.

Νίκες και ήττες

Η «Κάθοδος των Εννέα» του Θανάση Βαλτινού. Ακόμα κι αν ο μοναδικός επιζών αντάρτης του Βαλτινού αιχμαλωτίζεται όταν αντικρίζει τη θάλασσα, μέσα του μοιάζει να έχει κερδίσει την ηθική του ακεραιότητα.

Ιστορικά, η «Κύρου Ανάβασις» έχει συγκριθεί με αποτυχημένες εκστρατείες και δραματικές οπισθοχωρήσεις: από την πορεία του Ναπολέοντα στη Ρωσία έως την άκρως δραματική οπισθοχώρηση των αμερικανικών στρατευμάτων από τη Βόρεια Κορέα, τον Δεκέμβριο του 1950. Βεβαίως, η πιο συγκινητική, για εμάς τους Ελληνες, σύγκριση είναι η συγκλονιστική οπισθοχώρηση της Ανεξάρτητης Μεραρχίας τον Αύγουστο του 1922, από τη Μικρά Ασία. Οχι τυχαία, η εξαιρετική έκδοση του 1937, του Δημητρίου Αμπελά, τιτλοφορείται «Ανεξάρτητος Μεραρχία. Η Κάθοδος των Νεώτερων Μυρίων, 16-31 Αυγούστου 1922» (εκδ. Τουρίκη).

 

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή