ANTIGONI-DESPOINA POIMENIDOU
La culture comme facteur d’ européisation: le rοle de l’ argument culturel dans la politique européenne de la Grèce (1944-1979)
Bruxelles: Peter Lang, σειρά Euroclio,
τ. 110, 2020, σελ. 340
Το βιβλίο, βασισμένο σε πολυ-αρχειακή έρευνα, εξετάζει τη λειτουργία του πολιτιστικού επιχειρήματος στην ελληνική ευρωπαϊκή πολιτική, στην εποχή κατά την οποία επιδιώχθηκε και επιτεύχθηκε η ένταξη στους θεσμούς της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Η κ. Ποιμενίδου τονίζει ότι τα θέματα του πολιτισμού δεν αποτελούσαν αντικείμενο διαπραγματεύσεων με την ΕΟΚ. Η σημασία τους, όμως, αν και παραπληρωματική, υπήρξε κρίσιμη. Ειδικά από τη δεκαετία του 1950, το πολιτιστικό επιχείρημα προβλήθηκε με τρόπο συνολικό και νηφάλιο, με βασική προτεραιότητα να καταδειχθεί ότι η Ελλάδα ήταν ενεργή μέτοχος της ευρύτερης ευρωπαϊκής κοινότητας. Στο πεδίο της πράξης, η χώρα έκανε μεγάλες προόδους στην ανάδειξη του κλασικού και του βυζαντινού πολιτισμού (π.χ. με τη διαμόρφωση των αρχαιολογικών χώρων), όσο και του σύγχρονου. Εγιναν μεγάλες θεσμικές παρεμβάσεις: διοργανώθηκαν τα Φεστιβάλ (Αθηνών, Επιδαύρου κ.λπ.), οι εκδηλώσεις του «Hχος και Φως» (με τη βοήθεια της γαλλικής τεχνογνωσίας), αναμορφώθηκαν και εκσυγχρονίστηκαν τα μουσεία. Ως κομβικής σημασίας αναδεικνύεται η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1964, που στόχευε στην προσαρμογή στα ευρωπαϊκά πρότυπα. Μετά το 1974 αναλήφθηκαν προσπάθειες σε πρόσθετα πεδία με ακόμη πιο έντονη διεθνή διάσταση: ίδρυση του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, σύνδεση με την περιβαλλοντική πολιτική, προστασία των μνημείων της Ακρόπολης μέσω προγράμματος της Ουνέσκο.
Η κ. Ποιμενίδου εντοπίζει την καταλυτική συμβολή προσωπικοτήτων όπως οι Κωνσταντίνος Τσάτσος, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Γιώργος Θεοτοκάς, που διαμόρφωσαν ιδεολογικά την ευρωπαϊκή πολιτιστική επιλογή ήδη από τη δύσκολη δεκαετία του 1940. Κατόπιν, έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην εφαρμογή της – π.χ. ο Τσάτσος ως υπεύθυνος του Πολιτισμού και του Τουρισμού το 1956-61 και ως Πρόεδρος της Δημοκρατίας το 1975-80, ο Θεοτοκάς ως μέτοχος του δημοσίου διαλόγου αλλά και ως επικεφαλής του νέου Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Υπήρξε όμως, μαζί με αυτούς, και ένα τεράστιο επιτελείο ειδικών/διανοουμένων που εξασφάλισαν την επιτυχή εφαρμογή της πολιτικής. Μεταξύ τους, αρχαιολόγοι, πνευματικοί δημιουργοί, πρόσωπα όπως ο Ιωάννης Πεσμαζόγλου, ο Κωνσταντίνος Τρυπάνης ως υπουργός Πολιτισμού μετά τη χούντα, ο Παύλος Τζερμιάς. Αν και η ευρωπαϊκή πολιτιστική πολιτική της χώρας προβλήθηκε με τον πιο συστηματικό τρόπο από τις κυβερνήσεις Καραμανλή (που διενήργησαν και τις διαπραγματεύσεις με την ΕΟΚ το 1959-61 και το 1976-79), στην προσπάθεια μετείχαν κορυφαίες πνευματικές προσωπικότητες διαφορετικών πολιτικών αντιλήψεων, που όμως μοιράζονταν τη θεμελιώδη ευρωπαϊκή φιλοδοξία της χώρας. Το σεμνά αλλά σταθερά προβαλλόμενο, βασισμένο σε απτά επιτεύγματα πολιτιστικό επιχείρημα έπαιξε ρόλο συμπληρωματικό αλλά κρίσιμο στην επιτυχία της ευρωπαϊκής πολιτικής της χώρας. Σε τούτο συνέβαλε και το ότι έως τη δεκαετία του 1970, στην ηγεσία των ευρωπαϊκών χωρών βρίσκονταν άνθρωποι με στέρεη κλασική παιδεία, που εκτιμούσαν αυτό το επιχείρημα.
Μια ιδιαίτερη καινοτομία του βιβλίου είναι το ότι δεν αντιμετωπίζει την «εξωτερική» και την «εσωτερική» πολιτική ως στεγανά. Το βιβλίο συνδέει τις πρωτοβουλίες της εσωτερικής πολιτικής (πολιτισμός, ανάδειξη μνημείων, Φεστιβάλ, εκπαίδευση, τουρισμός κ.λπ.) με την ανάδειξη του διεθνούς προσώπου της χώρας. Ανά εξεταζόμενη περίοδο, η εξωτερική πολιτιστική πολιτική συνδέεται συστηματικά με την κατάσταση της οικονομίας και το πολιτικό κλίμα, ενώ εντάσσεται στις ευρύτερες στρατηγικές της ελληνικής διπλωματίας. Παράλληλα, η κ. Ποιμενίδου συνδέει τις τάσεις που εκδηλώνονταν από «πάνω» και από «κάτω»: επισημαίνει τον ρόλο του μεταπολεμικού τουρισμού στην επικοινωνία των ευρωπαϊκών λαών, αλλά και την έμπρακτη καταδίκη των πρακτικών της χούντας από την Ευρώπη, ειδικά από τη Γαλλία, στο επίπεδο του πολιτισμού και της χουντικής λογοκρισίας.
Το βιβλίο της κ. Ποιμενίδου είναι μια εξαίρετη, συνολική μελέτη του συγκεκριμένου θέματος. Πρόκειται για έργο αναφοράς, που τονίζει τη μείζονα ιδεολογική διάσταση της δυτικής/ευρωπαϊκής επιλογής, τη σημασία της σκληρής προσπάθειας, της (ειλικρινούς) σεμνότητας που προέρχεται τη βαθιά γνώση, της αποφυγής υπερβολών, όπως και της αποτελεσματικότητας στην ανάληψη πρωτοβουλιών τόσο στο εξωτερικό όσο και στο εσωτερικό της χώρας.