TED CHIANG
EXHALATION
εκδ. Picador, σελ. 350
O Αμερικανός Ted Chiang (Tεντ Σιάνγκ) είναι ένας αργός συγγραφέας. «Κανείς δεν θα ήθελε περισσότερο από εμένα να γράφει γρηγορότερα. Ομως αυτός είναι ο μόνος τρόπος που ξέρω», λέει ο άνθρωπος που κερδίζει το ψωμί του γράφοντας τεχνικά εγχειρίδια για προγραμματιστές, ένα επάγγελμα που δεν σκοπεύει να εγκαταλείψει, παρά τη συγγραφική επιτυχία του. Και όντως είναι αργός: τα τελευταία 30 χρόνια έχει εκδώσει μόνο δύο συλλογές διηγημάτων επιστημονικής φαντασίας. Αυτό όμως δεν τον εμπόδισε να κερδίσει 27 βραβεία για το έργο του, μεταξύ των οποίων από τέσσερις φορές τα σημαντικά βραβεία Nebula και Hugo.
Ο Σιάνγκ έγινε γνωστός στο ευρύτερο κοινό από τη μεταφορά του διηγήματός του «H ιστορία της ζωής σου» στη μεγάλη οθόνη, με τίτλο «Αφιξη». Θεωρήθηκε μία από τις καλύτερες ταινίες του 2016 και απέσπασε μία υποψηφιότητα για Οσκαρ. Σε αυτήν, όταν προσγειώνονται επτάποδοι εξωγήινοι, ο στρατός –παρά τα θερμόαιμα ένστικτα των στρατηγών του– στέλνει μια γλωσσολόγο με αποστολή να κατανοήσει τη γλώσσα τους, που διαφέρει από τη δική μας επειδή διαθέτει μια κυκλική αντίληψη του χρόνου. Σε αυτή την αποστολή η ηρωίδα επιτυγχάνει την επικοινωνία με τους (ειρηνικούς) εξωγήινους, αλλά ανακαλύπτει επίσης τι μέλλει γενέσθαι στη δική της ζωή, σε μια κυκλική αλληλουχία γεγονότων.
Το διήγημα περιλαμβάνεται στο πρώτο βιβλίο του Σιανγκ «Ιστορίες της ζωής σου και άλλες ιστορίες» (Κέδρος, 2016), που απαρτίζεται από 7 διηγήματα «εικαστικής» επιστημονικής φαντασίας. Πρωτοεκδόθηκε το 2002 και τάραξε τα νερά του είδους. Συνήθως στην επιστημονική φαντασία περιμένουμε να δούμε έναν υπερήρωα, όπως ο Τομ Κρουζ, να κατατροπώνει εχθρικά εξελιγμένα όντα και να αποτρέπει μια υποταγή ή εξαφάνιση του ανθρώπινου είδους από τους εξωγήινους. Το έργο του Σιάνγκ είναι διαφορετικό: Δεν ασχολείται με την καταστροφή ή τη δυστοπία, αλλά υφαίνει ιστορίες που εξερευνούν τα ταξίδια στον χρόνο και τα παράλληλα σύμπαντα με τις εναλλακτικές γραμμές του χρόνου, το παράδοξο της ύπαρξης, την επικοινωνία με άλλες μορφές νοημοσύνης (μερικές φορές τεχνητής). Βέβαια, αυτά τα θέματα έχουν δουλευτεί αρκετά στα βιβλία επιστημονικής φαντασίας. Η διαφορά με τον Σιάνγκ είναι ότι αφενός μεν η ύφανσή του είναι πυκνότερη, αφετέρου δε ότι ενσωματώνει πειστικά σύγχρονες θεωρίες της Φυσικής, της Κοσμολογίας, ακόμη και της Γλωσσολογίας. Μας αναγκάζει έτσι να δούμε πέρα από τις δυνατότητες και τους περιορισμούς της τεχνολογίας.
Το καινούργιο του βιβλίο, «Exhalation» (Picador, 2019), γνώρισε επίσης επιτυχία, όχι τόσο επειδή το συμπεριέλαβε ο Μπαράκ Ομπάμα στη λίστα του με τα καλύτερα βιβλία του καλοκαιριού του 2019, αλλά επειδή η αξία του διαδόθηκε από οθόνη σε οθόνη. Σε πιο αργούς ρυθμούς από το προηγούμενο βιβλίο του, αλλά εμβαθύνοντας περισσότερο στα θέματα με τα οποία καταπιάνεται, ο Σιάνγκ στα εννέα διηγήματα του βιβλίου φτιάχνει φανταστικούς κόσμους με μοναδική αληθοφάνεια – και μικρή αδυναμία τούς όχι εντελώς πειστικούς διαλόγους, κάτι που όμως δεν ελαττώνει καθόλου την απόλαυση της ανάγνωσης.
Το «Exhalation» ακολουθεί εμπόρους, απατεώνες, επιστήμονες, προγραμματιστές, ακόμη και παπαγάλους, στα ταξίδια τους στον χρόνο και σε άλλες διαστάσεις. Η αυλαία ανοίγει με το διήγημα «Ο έμπορος και η πύλη του αλχημιστή» που εκτυλίσσεται στη μεσαιωνική Βαγδάτη. Πρόκειται για τέσσερις ιστορίες, η μία πλεγμένη μέσα στην άλλη. Ο αφηγητής είναι ένας έμπορος φίνων υφασμάτων, ο οποίος μπαίνοντας σε ένα κατάστημα μαθαίνει από τον καταστηματάρχη ότι έχει φτιάξει μια πύλη που, αν τη διαβείς, μεταφέρεσαι στο μέλλον. Υπάρχει όμως και μια άλλη πύλη, που σε μεταφέρει στο παρελθόν. Για να τον πείσει να τη δοκιμάσει, ο καταστηματάρχης τού διηγείται τρεις ιστορίες, στο πνεύμα από τις «Χίλιες και μία νύχτες». Ο έμπορος ξεκινάει το ταξίδι του στο παρελθόν για να μπορέσει να επανορθώσει μια αδικία. Θα κάνει πολλά μακρινά ταξίδια, άλλα με καραβάνια και άλλα μακρύτερα με ένα μόνο βήμα, θα γοητεύσει τη μελλοντική του σύζυγο και θα αποτύχει να ματαιώσει ένα τραγικό γεγονός, ενώ ξέρει ό,τι πρόκειται να συμβεί. Θα ανακαλύψει, αφού περιπλανήθηκε στον χρόνο, ότι μπορεί να μάθει από το παρελθόν και να γίνει ένας διαφορετικός άνθρωπος, αλλά δεν μπορεί να το αλλάξει: «Τίποτε δεν σβήνει το παρελθόν. Υπάρχει μεταμέλεια, υπάρχει εξιλέωση και υπάρχει συγχώρεση. Αυτό είναι όλο, αλλά είναι αρκετό».
Στην πολύ σύντομη ιστορία «Τι αναμένεται από εμάς», μια μικρή συσκευή αναστατώνει την ψυχική υγεία των ανθρώπων. Αποτελείται μόνον από ένα κουμπί και μία πράσινη λάμπα, η οποία ανάβει πάντα 1 δευτερόλεπτο πριν κάποιος πατήσει το κουμπί. Το επιτυγχάνει στέλνοντας ένα μήνυμα πίσω στον χρόνο και κάθε προσπάθεια να παρακαμφθεί η λειτουργία της συσκευής είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Επειτα από μανιακή χρήση της για εβδομάδες, η ψυχική ισορροπία των χρηστών διασαλεύεται· πέφτουν σε μια κατατονία και αρνούνται να τραφούν. Η συσκευή υπονομεύει την ελεύθερη βούλησή τους και δεν βρίσκουν νόημα να κάνουν το οτιδήποτε. Η πληροφόρηση για τις καταστροφικές συνέπειες αυτής της συσκευής έρχεται από το μέλλον, ένα χρόνο μπροστά, όπου ο αφηγητής τη στέλνει στο παρελθόν, προειδοποιώντας και συμβουλεύοντας: «Προσποιηθείτε ότι έχετε ελεύθερη βούληση. Είναι απαραίτητο να συμπεριφέρεστε ως εάν οι αποφάσεις σας έχουν σημασία, παρόλο που γνωρίζετε ότι δεν έχουν. […] Ο πολιτισμός τώρα εξαρτάται από την αυτοεξαπάτηση. Ισως να ήταν έτσι πάντοτε».
Μεταλλικά όντα
Το φερώνυμο διήγημα του τίτλου, «Exhalation», συμβαίνει σε έναν άλλο, αλλόκοτο κόσμο με μεταλλικά όντα που λειτουργούν με πνεύμονες από το αέριο αργόν, το οποίο ανανεώνουν κάθε μέρα. Ο αφηγητής, ένας μελετητής της ανατομίας, ανακαλύπτει –σε μια σκηνή που θυμίζει το τέλος του «Τρούμαν Σόου»– ότι ο ουρανός τους, τον οποίο νόμιζαν άπειρο, είναι ένας πεπερασμένος θόλος. Ανατέμνοντας τον εγκέφαλό του, αρχίζει να κατανοεί τη λειτουργία του: «Είδα ότι ο αέρας δεν παρέχει, όπως πάντα υποθέταμε, απλώς την ισχύ στη μηχανή που υλοποιεί τη σκέψη μας. Ο αέρας είναι στην πραγματικότητα το μέσο της σκέψης μας. Το μόνο που είμαστε είναι ένα σχήμα ροής αέρα». Και διαπιστώνει ότι η πίεση του αέρα στο σύμπαν που κατοικούν μειώνεται, επιβραδύνοντας τις σκέψεις και τις κινήσεις του. Κάποτε, βάσει του νόμου της εντροπίας που διέπει τη λειτουργία (και αυτού) του σύμπαντος, θα επέλθει θερμοδυναμική ισορροπία και τότε όλα θα τελειώσουν: «Θα είναι το τέλος της πίεσης, το τέλος της κινητήριας δύναμης, το τέλος της σκέψης», διαπιστώνει με αγωνία ο απόκοσμος αφηγητής. Γι’ αυτό προτρέπει τους μελλοντικούς εξερευνητές του κόσμου του: «Αναλογιστείτε το θαύμα που είναι η ύπαρξη και χαρείτε ό,τι μπορείτε να το κάνετε».
Ο Δανός φιλόσοφος Σέρεν Κίρκεγκορ έγραψε το 1844 ότι «Η αγωνία είναι ο ίλιγγος της ελευθερίας» και ο Σιάνγκ χρησιμοποιεί αυτή τη φράση ως τίτλο σε μια ιστορία όπου ο ίδιος μετατρέπεται σε αλχημιστή. Αναμειγνύει την κβαντομηχανική και τη θεωρία για τα παράλληλα σύμπαντα (η οποία αποτελεί αυτή την εποχή ένα καυτό θέμα διαμάχης στην Κοσμολογία) με στοιχεία αστυνομικού διηγήματος και φτιάχνει ένα αμάλγαμα για την ελεύθερη βούληση. Στον κόσμο της ιστορίας η ανατρεπτική συσκευή ήταν το πρίσμα. Επρόκειτο για μια ταμπλέτα που βασιζόταν στις παράδοξες ιδιότητες της κβαντομηχανικής, η οποία «δημιουργούσε δύο αποκλίνουσες γραμμές του χρόνου […] και επέτρεπε την επικοινωνία μεταξύ τους». Οι άνθρωποι που το χρησιμοποιούσαν μπορούσαν έτσι να επικοινωνήσουν με τους άλλους τους εαυτούς (τους παραεαυτούς τους), να παρατηρήσουν τις πράξεις τους σε διαφορετικές γραμμές του χρόνου, ακόμη και να τους συμβουλευτούν. Το πρίσμα προκαλούσε περίπλοκες και σοβαρές συνέπειες στους ανθρώπους –μια υπαρξιακή κρίση–, γιατί οι άνθρωποι αγωνιούσαν μήπως ο άλλος τους εαυτός, σε μια διαφορετική γραμμή του χρόνου, έκανε μια καλύτερη επιλογή. Η ιστορία πραγματεύεται και την παράνομη εκμετάλλευση της παράλληλης πληροφορίας που μπορεί να εξαχθεί από τις άλλες γραμμές του χρόνου, τα ηθικά διλήμματα που προκύπτουν και εντέλει την υπέρβαση προς έναν καλύτερο εαυτό.
Οι ιστορίες του «Exhalation» είναι μια πνοή δροσερού αέρα. Μοιάζουν με συζητήσεις για θέματα που μας απασχολούν και πάνε πέρα από τα μαγικά επιτεύγματα της τεχνολογίας. Δημιουργούν νέους κόσμους μέσα στους οποίους περιπλανιόμαστε και αναρωτιόμαστε για θεμελιώδη μεταφυσικά ζητήματα. Περίτεχνα φιλοτεχνημένες, μοιάζουν με την πορεία των επιστημονικών ανακαλύψεων· αναπτύσσονται βήμα βήμα, αλλά και με την ξαφνική έμπνευση, και δεν ασχολούνται κυρίως με την τεχνολογία, αλλά με το επέκεινα.
Το πιο σημαντικό δεν είναι οι απαντήσεις –ακόμη και όταν υπάρχουν–, αλλά τα μεγάλα ερωτήματα που τίθενται, συχνά με τρόπο που μας αιφνιδιάζει, γιατί αυτή την οπτική δεν την είχαμε ποτέ αναλογιστεί. Και τα ερωτήματα συνοδεύονται από διλήμματα που κινητοποιούν τη σκέψη μας για τις πολλαπλές τροχιές που μπορεί να ακολουθήσει όχι το μέλλον μας, αλλά το παρόν μας.
* Ο κ. Γιώργος Ναθαναήλ είναι σύμβουλος επιχειρήσεων.