«Ποιος άγγελος το διάλεξε για τέτοιο ταχυδρόμο! Τ’ άλλα τ’ αστέρια θα ’βλεπαν το φωτεινό του δρόμο, κι από τη ζήλια θα ’τρεμαν…», γράφει για το άστρο της Βηθλεέμ ο Παλαμάς.
Μπορεί στ’ αλήθεια να φανταστεί κανείς τη Γέννηση του Ιησού χωρίς αυτό το άστρο; Χωρίς τους Μάγους; Χωρίς τα ζωάκια και τα αγγελάκια γύρω από τη φάτνη; Ή μήπως γίνεται Αϊ-Βασίλης δίχως τάρανδους και δίχως ξωτικά;
Ολοι αυτοί οι δευτεραγωνιστές των εορταστικών θρησκευτικών αφηγήσεων και μύθων είναι ασφαλώς πολύ περισσότερα από ένα απλό ντεκόρ. Μεταφέρουν συμβολισμούς και φορτία που επιτρέπουν, ιδίως στα παιδιά, την είσοδο σε έναν κόσμο που, διαφορετικά, θα φάνταζε απόμακρος. Διευκολύνουν ταυτίσεις πιο άμεσες και ενεργητικές.
Στοιχηματίζω ότι ένα παιδί εύκολα θα φανταζόταν τον εαυτό του ως άγγελο ή βοσκό, ως τάρανδο, ξωτικό ή καλικάντζαρο που θα αναλάμβανε αμέσως δράση μέσα στον οικείο μύθο. Τόσο οικείο, ώστε να μπορεί κάθε φορά να παραλλάσσει και λιγάκι, στα μέτρα του καθενός και της καθεμιάς μας.
Επιλέξαμε, με βάση τα παραπάνω, να προτείνουμε παλαιότερα και καινούργια χριστουγεννιάτικα βιβλία που προσφέρουν εκδοχές των γνωστών ιστοριών, εστιάζοντας σε καθιερωμένους ή επί τούτω επινοημένους βοηθούς και συμπαραστάτες των ακλόνητων πρωταγωνιστών. Οπως όλα τα σημαντικά παραμύθια, οι άνθρωποι θα διηγούνται ξανά και ξανά τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά, βάζοντας μέσα τον εαυτό τους και τον δικό τους τρόπο.
Σε αυτή την αναδιήγηση όμως οι δευτεραγωνιστές, ξάφνου, πρωταγωνιστούν, δίνοντας έτσι την πρωτοκαθεδρία στις ίδιες τις μικρές αναγνώστριες και τους αναγνώστες και στις ατέλειωτες δυνατότητες της φαντασίας.
• «Το αστέρι των Χριστουγέννων» της Ευγενίας Φακίνου (κείμενο και εικόνες) πρωτοεκδόθηκε το 1989 και μπορεί να θεωρηθεί πλέον κλασικό (εκδόσεις Κέδρος). Ενα άτακτο μικρό αστέρι εγκαταλείπει την ουράνια ηρεμία που του προκαλεί αφόρητη πλήξη και ρίχνεται στην περιπέτεια. Αποζητά τη Γη, αφού μόνο εκεί υπάρχει ζωή.
Η μοίρα του είναι η μοίρα όλων των πλασμάτων που παραβιάζουν τους θεμελιώδεις κανόνες, ο Αντερσεν το έχει περιγράψει με τρόπο απαράμιλλο στη «Μικρή Γοργόνα». Εκείνη γίνεται αφρός των κυμάτων. Το μικρό αστέρι εκρήγνυται σε εκατομμύρια μικροσκοπικά αστέρια που για πάντα θα στολίζουν τα δέντρα των Χριστουγέννων.
• «Πώς βρήκε τη δουλειά του ο Αϊ-Βασίλης». Ενα κεφάτο αμερικανικό ντουέτο, ο συγγραφέας Stephen Krensky και ο εικονογράφος S.D. Schindler, μας δίνει μιαν αντισυμβατική βιογραφία του Αϊ-Βασίλη (πρωτοκυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος το 1998). Με ένα ευρηματικό σενάριο και μια εικονογράφηση πραγματικά αριστοτεχνική, φτιάχνουν ένα βιβλίο που κυλάει σαν φιλμ. Από εκείνα τα φιλμ, όμως, που οι γονείς βλέπουν αγκαλιά με τα παιδιά τους, πίνοντας ζεστή σοκολάτα. Εδώ οι τάρανδοι αρχικά, οι νάνοι στη συνέχεια, κάνουν τον Αϊ-Βασίλη αυτό που «είναι», υποστηρίζοντας και οργανώνοντας την ακατάσχετη ανάγκη του να δίνει.
• «Οι βοηθοί του Αϊ-Βασίλη». Μια ολόκληρη φυλή ξωτικών, οι Ούζι-Τόλκι, πλήττονται από μια παραλλαγή του writer’s block που, στην περίπτωσή τους, θα μπορούσαμε να την περιγράψουμε ως «μπλοκάρισμα του αφηγητή». Στην απελπισία τους επισκέπτονται τον Αϊ-Βασίλη στην κορυφή του Πάντα Χιονισμένου Βουνού. Ε, κι ύστερα συμβαίνει αυτή η πονηριά που είμαι βέβαιη πως την κατέχουν πλήθος συγγραφείς: προσφέρουν τη βοήθειά τους στον άγιο κερδίζοντας, σε αντάλλαγμα, τις ιστορίες που τα μικρά παιδιά κατέχουν από τη φύση τους. Η επινόηση και η παραμυθένια εικονογράφηση των Ιωάννας Ντακόλια και Εφης Λαδά, αντίστοιχα, συγκροτούν ένα βιβλίο που η αξία του δεν θα πέσει με τον χρόνο (πρωτοκυκλοφόρησε από τον Κέδρο το 2002 και κυκλοφορεί ήδη σε σκληρόδετη έκδοση του 2020 από τις εκδόσεις Πατάκη).
• «Gebrannte Mandeln für Grisou». Ακόμη κι αν δεν ξέρετε γερμανικά (λίγα, πάντως, αρκούν), θα απολαύσετε την εικονογράφηση. Μην το ξεχνάμε, άλλωστε: μια καλή εικονογράφηση παιδικού βιβλίου διασώζει μερικές φορές μια μέτρια αφήγηση· ποτέ το αντίθετο. Εδώ, πάντως, η ιστορία είναι γλυκιά και η εικονογράφηση «όλα τα λεφτά».
Τα Χριστούγεννα είναι μόνον η αφορμή, αφού πρωταγωνιστεί ο παπαγάλος Γκριζού με τον διακαή πόθο να δοκιμάσει «ψημένα αμύγδαλα» από το Χριστουγεννιάτικο Παζάρι. Φανταζόμαστε εύλογα ότι πρόκειται για τα γνωστά καραμελωμένα αμύγδαλα που, μαζί με το γνωστό πλέον και στην Ελλάδα αρωματισμένο με μπαχαρικά ζεστό κρασί, το Glühwein, αποτελεί το σήμα κατατεθέν των χριστουγεννιάτικων παζαριών στις γερμανόφωνες χώρες. Αυτά τα χριστουγεννιάτικα παζάρια είναι παραμυθένια, με καρουζέλ και πάγκους όπου πωλούνται παραδοσιακά είδη και εδέσματα, μουσικές και αρώματα. Ο Γκριζού, που εκτός από «παπαγαλίσια» μιλάει και «ανθρωπίσια», εκμεταλλεύεται την πρώτη ευκαιρία που του δίνεται προς μια τέτοια ευτυχία.
Η σκηνή της συνάντησής του με τα περιστέρια που φορούν χειμωνιάτικους σκούφους και γουργουρίζουν ανόητα, μη μπορώντας να επικοινωνήσουν παρά μονάχα στη δική τους γλώσσα, θα μείνει αξέχαστη σε όποιον ξεφυλλίσει το βιβλίο. Η γλωσσομάθεια του Γκριζού θα του επιτρέψει, στο τέλος της μικρής του Οδύσσειας, να επιστρέψει στην Ιθάκη του, έχοντας γευτεί τις γλυκές αμυγδαλωτές ηδονές. Γιατί μπορεί να μην ξέρει απέξω τη διαδρομή, ξέρει όμως να πει τη διεύθυνση κατοικίας του στη γλώσσα των ανθρώπων! Το βιβλίο των Nikola Huppertz και Andrea Stegmaier κυκλοφόρησε το 2020 από τις εκδόσεις Tulipan.
• «Μια χριστουγεννιάτικη ιστορία». Ο σημαντικός και βραβευμένος ζωγράφος, εικονογράφος και συγγραφέας Μπράιαν Γουάιλντσμιθ (1930-2016) δημιούργησε το 1989 ένα καλαίσθητο βιβλίο, που κάθε συλλέκτης θα ήθελε να έχει στη βιβλιοθήκη του (στα ελληνικά κυκλοφόρησε το 2009 από τις εκδόσεις Καλειδοσκόπιο). Είναι «Μια χριστουγεννιάτικη ιστορία» με πρωταγωνιστές τη μικρή Ρεβέκκα και το γαϊδουράκι της. Αυτό το γαϊδουράκι γεννήθηκε στη Ναζαρέτ, είχε όμως την ατυχία να αποχωριστεί τη μητέρα του σε ηλικία εννέα μηνών – μαντέψτε γιατί.
Η ιδιοκτήτρια της γαϊδουρίτσας, η Μαρία, χρειάστηκε να φύγει με τον άντρα της, τον Ιωσήφ, σε μακρινό ταξίδι! Η μικρή Ρεβέκκα ανέλαβε να προσέχει το μικρό γαϊδουράκι. Ελα όμως που αυτό δεν άντεχε, φυσικά, χωρίς τη μαμά του. Ετσι, ξεκίνησε ένα δεύτερο ταξίδι, στα βήματα του κυοφορούμενου Ιησού.
Εδώ βλέπουμε κατ’ εξοχήν ό,τι στην αρχή του σημειώματος επισημάναμε: η επινόηση των δευτεραγωνιστών και η διακριτική ανάθεση σε αυτούς του πρωταγωνιστικού ρόλου, με φόντο, πλέον, τη διάσημη και οικεία αφήγηση, επιτρέπει στα συναισθήματα να ανθήσουν και να ξεχειλίσουν δίχως αναστολές και φραγμούς. Κάθε παιδί είναι μια Ρεβέκκα που πορεύεται με το μικρό της γαϊδουράκι μέχρι το σημείο του θαύματος. Και για κάθε παιδί η διαδρομή αυτή είναι απλή και αυτονόητη, εφόσον αφεθεί ανεμπόδιστο να την πραγματοποιήσει.
Αυτή είναι άλλωστε η μεγάλη οφειλή ημών των ενηλίκων προς τα παιδιά και τα δικά τους βιβλία (και τις ταινίες): μας επιτρέπουν να τα ακολουθήσουμε διακριτικά μέχρι την καρδιά της μεγάλης γιορτής.