ΑΛΕΞΗΣ ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ
Καθημερινή φιλοσοφία
Πέντε μαθήματα από την εποχή μας
εκδ. Παπαδόπουλος, 2020, σελ. 136
Τι ρόλο έχει η φιλοσοφία στην καθημερινή ζωή και στην ερμηνεία της επικαιρότητας; Πώς μας βοηθάει να κατανοήσουμε τα αδιέξοδα στις πολιτικές αντιπαραθέσεις, να θέσουμε στο σωστό πλαίσιο ηθικά ερωτήματα όπως το αν έχουμε καθήκον να κάνουμε (ή να μην κάνουμε) παιδιά, να διερευνήσουμε τη λογική που γεννάει τις θεωρίες συνωμοσίας ή το νόημα της μετα-αλήθειας;
Στην «Καθημερινή Φιλοσοφία», τη σύντομη, ευρηματική εισαγωγή του στο αχανές και συχνά δυσνόητο πεδίο, ο Αλέξης Παπάζογλου, διδάκτωρ Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, αναδεικνύει με προσιτό τρόπο τη σχέση των ζητημάτων που αντιμετωπίζουμε στη ζωή μας, ή εκείνων που απασχολούν τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, με βασικές φιλοσοφικές έννοιες. Οπως εξηγεί ο συγγραφέας: «Ελπίζω αυτό το μικρό βιβλίο να μπορέσει να δείξει πως η φιλοσοφία δεν ασχολείται μόνο με έναν άλλο, αφηρημένο κόσμο ιδεών, αλλά έχει κάτι ενδιαφέρον και σημαντικό να πει για τη ζωή που ζούμε κάθε μέρα, γι’ αυτά που διαδραματίζονται μπροστά στις οθόνες».
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η σύγκριση που κάνει ο Παπάζογλου μεταξύ πολιτικού και επιστημονικού διαλόγου στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου («Πώς αλλάζουν γνώμη οι πολιτικοί μας αντίπαλοι;»). Αναφέρεται σε μία συζήτηση που είχαν τον Σεπτέμβριο του 2018 η Ζέινι Μίντον Μπέντοους, διευθύντρια του περιοδικού Economist, και ο διαβόητος Στιβ Μπάνον, πρώην στενός σύμβουλος του Ντόναλντ Τραμπ. Οι δύο συνομιλητές διασταύρωσαν τα ξίφη τους για το ελεύθερο εμπόριο, τη μετανάστευση και άλλα πολλά. Η διευθύντρια του Economist, κλείνοντας, είπε στον Μπάνον: «Θα πρέπει να σας ξανακαλέσουμε σε μερικά χρόνια για να δούμε ποιος είχε δίκιο τελικά».
Αυτή η φράση, σημειώνει ο συγγραφέας, εμπεριέχει την «αρκετά συνηθισμένη» υπόθεση ότι «οι διαφωνίες, πολιτικές και μη, μπορούν να λυθούν εμπειρικά». Στην πράξη, ωστόσο, στην εποχή της ακραίας πολιτικής πόλωσης, του λαϊκισμού και των echo chambers των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, είναι σαφές ότι αυτό δεν συμβαίνει. Αν η μία πλευρά επικαλείται γεγονότα που υποστηρίζουν τη θέση της, η άλλη επικαλείται άλλα, «εναλλακτικά γεγονότα» (η διατύπωση ανήκει σε έτερη σύμβουλο του Τραμπ, Κελιάν Κόνγουεϊ). Τα παράλληλα αφηγήματα καθιστούν τη συναίνεση σε μεγάλα ζητήματα περίπου ανέφικτη.
Ο Παπάζογλου δείχνει ότι αυτή η «αρκετά συνηθισμένη» υπόθεση είναι μία απλουστευμένη εκδοχή της θεωρίας της διαψευσιμότητας του Καρλ Πόπερ, σύμφωνα με την οποία οι επιστημονικές θεωρίες είναι αυτές που μπορούν να διαψευστούν από την εμπειρία. Αυτό μοιάζει με ένα ορθολογικό ιδεώδες στην προσέγγιση του οποίου θα έπρεπε να στοχεύει ο πολιτικός διάλογος.
Ωστόσο η θεωρία του Πόπερ –θυμίζει ο συγγραφέας– θεωρείται ξεπερασμένη ως φιλοσοφία της επιστήμης. Αντ’ αυτής, προτάσσει την πιο σχετικιστική –και πιο ρεαλιστική– προσέγγιση του Τόμας Κουν («Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων»). Σύμφωνα με τον Κουν, οι περισσότερες επιστημονικές θεωρίες επιβιώνουν πλήθους αντικρουόμενων εμπειρικών παρατηρήσεων. Η δε μετάβαση από ένα θεωρητικό πλαίσιο («paradigm») σε ένα άλλο δεν γίνεται με αναφορά σε αντικειμενικά δεδομένα, ανεξάρτητα αξιωμάτων και επιστημικών προσεγγίσεων· προϋποθέτει πάντα, σε κάποιο βαθμό, ένα άλμα της πίστης. Αν η προσέγγιση του Κουν είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα της εξέλιξης της επιστημονικής γνώσης, σημειώνει ο Παπάζογλου, τότε, a fortiori, «μάταια θα περιμένει η Μπέντοους να επιλυθούν οι πολιτικές της διαφωνίες με τον Μπάνον μέσω στατιστικών στοιχείων και άλλων εμπειρικών ευρημάτων».
Ο Καρτέσιος
Μία ομάδα που έχει μακροπρόθεσμη ανοσία στα εμπειρικά επιχειρήματα είναι οι οπαδοί των θεωριών συνωμοσίας. Ο συγγραφέας φωτίζει την προσέγγισή τους παρομοιάζοντάς την με τον ακραίο σκεπτικισμό του Καρτέσιου. Οπως ο Καρτεσιανός σκεπτικιστής αμφιβάλλει για τις πληροφορίες που λαμβάνει από τις αισθήσεις του, γράφει ο Παπάζογλου, έτσι και οι συνωμοσιολόγοι απορρίπτουν τις πρωτογενείς πηγές ενημέρωσης και γνώσης, όπως είναι οι δημοσιογράφοι και οι ειδικοί. Αυτοί είναι που, στον «γλωσσολογικό καταμερισμό εργασίας» (ο όρος ανήκει στον Αμερικανό φιλόσοφο Χίλαρι Πάτναμ) που υφίσταται σε μία σύγχρονη κοινωνία, μεταφέρουν τη γνώση στο ευρύτερο κοινό. Η απόρριψή τους ως πηγών δυσχεραίνει σε βαθμό ανυπέρβλητο τη συνεννόηση που είναι αναγκαία σε μία φιλελεύθερη δημοκρατική πολιτεία. Από αυτή την άποψη, είναι δυσοίωνο το γεγονός, το οποίο αναδεικνύει και ο συγγραφέας, ότι ο σκεπτικισμός που ανέπτυξε ο Καρτέσιος στους «Στοχασμούς» του, ταλανίζει έκτοτε τη δυτική φιλοσοφία.