ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ
Καπνός ήταν…
επιμ. Γιολάντα Χατζή
εκδ. Καστανιώτη, σελ. 164
Ελλη Λαμπρίδη –
Αφιέρωμα στη μνήμη της
Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων
σελ. 66
Ολοι γνωρίζουμε τον Νίκο Καζαντζάκη (1883-1957). Ελάχιστοι όμως ξέρουν την Ελλη Λαμπρίδη (1896-1970), φιλόσοφο, σύντροφό του στα νεανικά της χρόνια, τη μόνη γυναίκα και ξένη μαθήτρια του Βιτγκενστάιν στο Κέμπριτζ, ασυμφιλίωτη φεμινίστρια και κληροδότρια της «Φιλοσοφικής Βιβλιοθήκης Ελλης Λαμπρίδη» της Ακαδημίας Αθηνών. Η Ελληνίδα διανοούμενη σπούδασε Φιλοσοφία στη Ζυρίχη, όπου το 1918 συνδέθηκε με τον Καζαντζάκη – εκείνη στην ηλικία των 22 ετών, εκείνος στα 35. Υστερα από μια περιπετειώδη ζωή, η Ελλη Λαμπρίδη έγραψε μια νουβέλα γύρω από τη δεκάμηνη σχέση τους. Το χειρόγραφο εντοπίστηκε στο αρχείο της γραμμένο στην πίσω πλευρά επιστολών με χρονολογίες 1948-1954· σηματοδοτήθηκε έτσι ο χρόνος της συγγραφής του.
Καπνός ήταν… Μέσω των επινοημένων ηρώων της, της νεαρής φοιτήτριας Ειρήνης (Ελλη Λαμπρίδη) και του Ξάνθου Τεντζεράκη (τέντζερης, καζάνι, Καζαντζάκης), η συγγραφέας αναπτύσσει το χρονικό της γνωριμίας τους. Ιχνογραφεί την εξέλιξη του αισθηματικού δεσμού τους μέσα σε ένα περιβάλλον πότε φτώχιας και πότε άνεσης, ανάμεσα σε ανούσιους πλούσιους αστούς αλλά και σε παρέες όπου σύχναζαν φίλοι του Λένιν και ο γιος του Φρόιντ. Περιγράφει τις περιηγήσεις τους στην ελβετική ενδοχώρα (στα χνάρια των διαδρομών του Νίτσε) και φθάνει μέχρι τον αποχωρισμό τους. Ιδιότυπος χαρακτήρας, η Ειρήνη κατόρθωσε να προσελκύσει την προσοχή του θρυλικού δημιουργού με την ιδιοφυΐα, τη σοβαρότητα και τα υψηλά ιδανικά της. Τον αντικρίζει σαν θεό και στην πραγματικότητα ποτέ της δεν κατόρθωσε να ξεπεράσει την «άνανδρη» απομάκρυνσή του. (Ο Καζαντζάκης ήταν τότε παντρεμένος με τη Γαλάτεια. Δέκα χρόνια αργότερα, Καζαντζάκης και Λαμπρίδη επανασυνδέθηκαν, ήταν όμως και πάλι για μικρό χρονικό διάστημα, καθώς ο διαζευγμένος πλέον Καζαντζάκης επέλεξε να παντρευτεί την Ελένη Σαμίου.) Η Ειρήνη αισθάνεται πως μπορεί να θυσιάσει τα δικά της δημιουργικά σχέδια για να ακολουθήσει τον Ξάνθο στην άκρη του κόσμου. Κι όπως μέσα από τις περιγραφές της αναδεικνύεται η ίδια περιπαθής διανοούμενη αλλά και κυκλοθυμική, έτσι κι εκείνος εμφανίζεται ιδιαιτέρως ευφυής αλλά και δύσκολος, όχι εκδηλωτικός, πολύ απαιτητικός και ανυπόμονος. Το κείμενο της Λαμπρίδη είναι γραμμένο σε μια γλώσσα δημοτική κάπως ξεπερασμένη, που ωστόσο δεν εμποδίζει τη μετάδοση των ισχυρών βιωμάτων της σχέσης. Και συνοδεύεται από τον πλούσιο σχολιασμό της ανιψιάς της, φιλολόγου και συγγραφέως Γιολάντας Χατζή.
Το 2018, το Ιδρυμα της Βουλής για τη Δημοκρατία και τον Κοινοβουλευτισμό οργάνωσε μια εκδήλωση στη μνήμη της. Η Γιολάντα Χατζή μίλησε εκτός των άλλων για τις διώξεις που η Λαμπρίδη υπέστη ως αριστερή συγγραφέας. Ο επιστημονικός συνεργάτης της Ακαδημίας Αθηνών Λίνος Μπενάκης αναφέρθηκε στη «Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη» της των 17.000 τόμων και στην εκκρεμότητα έκδοσης του κεντρικού της έργου, «Fantasia Philosophica». Σχολιάζοντας τη μονογραφία της «Φανταστικός διάλογος με τον Wittgenstein», η αναπληρώτρια καθηγήτρια Μαρία Βενιέρη σχολίασε τον πρωτότυπο στοχασμό μιας γυναίκας η οποία διαλέγεται με έναν μεγάλο φιλόσοφο του 20ού αιώνα, σε εποχή όπου η ανδροκρατούμενη ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα αγνοούσε την ύπαρξή του. Και η ομότιμη καθηγήτρια Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου ανέλυσε το σπαρακτικό αυτοβιογραφικό μυθιστόρημά της «Νίκη». Αποκλεισμένη στο Λονδίνο στη διάρκεια του πολέμου, η Λαμπρίδη χάνει εντελώς επαφή με τη δεκαεξάχρονη κόρη της. Με το τέλος του πολέμου, μητέρα και κόρη αλληλογραφούν και αρχίζει ένα μακρύ ταξίδι επιστροφής στην Αθήνα. Λίγο πριν από τη συνάντηση, όμως, η Νίκη σκοτώνεται στα Δεκεμβριανά από θραύσμα εγγλέζικου όλμου.
