CHRISTIAN MEIER
Ενας πολιτισμός ελευθερίας. Η αρχαία Ελλάδα και οι απαρχές της Ευρώπης
μτφρ. Αννέτε Φώσβινκελ,
εκδ. Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό
και τη Δημοκρατία, σελ. 388
Ανάμεσα στον 8ο και στον 5ο π.Χ. αιώνα γεννιέται στον ελληνικό χώρο ένας πολιτισμός μικρών αυτόνομων ομάδων – κοινοτήτων των οποίων κυρίαρχο διακριτικό ήταν ότι αρνούνταν στο πέρασμα του χρόνου να συμπτυχθούν σε μεγαλύτερες πολιτικές ενότητες (σε μοναρχίες) όπως προηγούμενοι πολιτισμοί (της Μεσοποταμίας λόγου χάρη). Ηταν ο πολιτισμός των πόλεων, πολιτισμός που δημιούργησε επανάσταση στην παγκόσμια ιστορία. Τα μέλη αυτών των κοινοτήτων επέλεγαν σταθερά να μην εκτείνονται οι πόλεις τους πέρα από εκεί που έφτανε το μάτι (πόλις ευσύνοπτος)· κι επέλεγαν ακόμα να κανονίζουν μόνοι οι ίδιοι τα του οίκου τους μη εξουσιοδοτώντας άλλους να τους εκπροσωπήσουν στις αποφάσεις του συνόλου (αδιαμεσολάβητη συμβίωση). Παρότι τέλος συγκρούονταν με γειτονικές πόλεις, στόχος ήταν η δυναμική επίλυση των διαφορών, αλλά όχι η επέκταση του ζωτικού τους χώρου. Αντιθέτως, σαν διαπίστωναν πως η γενέτειρα δεν τους χωρούσε, προτιμούσαν να ταξιδέψουν και να δημιουργήσουν νέες πανομοιότυπες κοινότητες στην αχανή Μεσόγειο καθώς δεν υπήρχε ισχυρή δύναμη να τους ανακόψει.
Ετσι περιγράφει την πρώιμη αρχαία Ελλάδα ο Γερμανός ιστορικός Κρίστιαν Μάιερ (γεν. 1929) επιχειρώντας να εντοπίσει ποιο υπήρξε το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του τόσο δυνατού, ασυνήθιστου και με τόσο πλατιά και μακροπρόθεσμη επίδραση, αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Και ακόμα κάτω από ποιες προϋποθέσεις γεννήθηκε και καλλιεργήθηκε η ιδιαιτερότητά του. Καθώς λοιπόν οδεύουν προς τον 7ο και τον 6ο π.Χ. αιώνα, κάποιες από τις πολυάριθμες αρχαϊκές ελληνικές πόλεις γνωρίζουν μεν τη διακυβέρνηση τυράννων, ως μεταβατική όμως μόνον φάση. Διότι τίθενται σε λειτουργία δυνάμεις οι οποίες κατορθώνουν να αποφορτίζουν την πολιτική σύγκρουση και πετυχαίνουν να αναβαθμίσουν, δίπλα στους αυτόνομους ισχυρούς ιδιοκτήτες γης, ευρύτερα στρώματα τα οποία σταδιακά θα αποκτήσουν την ιδιότητα του πολίτη. Παρά τις πολυάριθμες αιματηρές διαμάχες αναπτύσσεται έτσι ο θεσμός των διαιτητών στις διαφορές· και ο συγκρουσιακός ανταγωνισμός μετατρέπεται σε ευγενή άμιλλα, μεταβολίζεται στην αριστεία του αγώνα που συναντούμε στο θέατρο, στο στάδιο και στην αγορά. Παλεύοντας άλλωστε να διαφυλάξουν την ανεξαρτησία τους (και αδιαφορώντας να εξουσιάσουν) τα μέλη της κοινότητας αρχίζουν αναζητούν την ορθή τάξη της πόλης, κι έτσι ανοίγονται σε ευρύτερες σκέψεις γύρω από το μέτρο και τον κόσμον. «Ο πολιτισμός της ελληνικής ελευθερίας που μελετά ο Mάιερ», παρατηρεί ο επιστημονικός επιμελητής του τόμου Δημήτρης Κυρτάτας, «γεννήθηκε στη διασταύρωση του ανταγωνισμού και της επακόλουθης συνύπαρξης και ισορροπίας».
Βασικός λόγος που ο Mάιερ μελετά το θέμα είναι το ότι, αν και αναγνωρίζει οφειλές στην αρχαία Ελλάδα, η Ευρώπη τοποθετεί τις απαρχές της ιστορίας της στον ύστερο Μεσαίωνα και στους νεότερους χρόνους. Αν ωστόσο θεωρήσουμε πως η επινόηση της ελευθερίας και του ορθολογισμού είναι σημαντικότερα επιτεύγματα από την τεχνολογία και τον δυναμισμό της, τότε οι απαρχές της ευρωπαϊκής ιστορίας θα πρέπει να μετατεθούν, κατά τη γνώμη του, στο αρχαιοελληνικό παρελθόν.
Απευθυνόμενος στον μέσο αναγνώστη, ο «Πολιτισμός της ελευθερίας» αποτελεί επίτευγμα αφηγηματικότητας και επινοητικής μεθόδου. Διότι καθώς στα ζητήματα που θέτει, η αρχαιολογική επιστήμη δεν είναι σε θέση να δώσει ολοκληρωμένες απαντήσεις, το έργο καταφεύγει σε γόνιμα ερωτήματα και καίριες υποθέσεις. Γιατί λοιπόν στη Ρόδο, αναρωτιέται λόγου χάρη, βρίσκουμε τρεις πόλεις στη σειρά, τι τους εμπόδιζε να δημιουργήσουν μεγαλύτερους πολιτικούς σχηματισμούς; Για να καταλήξει στις συναρπαστικές απαντήσεις του.