«Εκανα το πρώτο μου ταξίδι όταν ήμουν 19 ετών. Μια μέρα αποφάσισα ότι ήθελα να πάρω το Οριάν Εξπρές από την Τεργέστη και να πάω στην Ελλάδα. Μόνος μου. Εμεινα 15 μέρες και επέστρεψα στην Ιταλία λίγο πριν από τα Χριστούγεννα. Με την επιστροφή μου, με έπιασε πυρετός. Δεν ήταν από κάποια ασθένεια, ήταν ψυχολογικό. Θυμάμαι ότι περπατούσα στην πόλη μου και δεν αναγνώριζα τους δρόμους. Χάθηκα. Ενα ταξίδι 15 ημερών στην Ελλάδα σηματοδότησε την αλλαγή μου από έφηβο σε άνδρα. Γι’ αυτό καταλαβαίνω τον Νίκανδρο. Επειδή η διαδρομή του προς τη Δύση ήταν στην πραγματικότητα μια μεγάλη εσωτερική πορεία».
Ο Πάολο Οντορίκο, βυζαντινολόγος, γεννημένος στο Ούντινε, πρώην διευθυντής σπουδών στην Ανώτατη Σχολή Κοινωνικών Επιστημών (EHESS) του Παρισιού, ιδρυτής του Κέντρου Βυζαντινών, Νεοελληνικών και Νοτιοανατολικών Ευρωπαϊκών Σπουδών και συγγραφέας πολυάριθμων βιβλίων και άρθρων για τη βυζαντινή παιδεία, θυμάται τη νεανική του ταξιδιωτική περιπέτεια μπροστά στην οθόνη του κινητού του. Η συνομιλία μας με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία του οδοιπορικού «Ταξίδι στην Εσπερία» (εκδ. Αγρα) γίνεται διαδικτυακά και καταργεί τη γεωγραφική απόσταση Παρίσι – Αθήνα, όπως και τη χρονική, από τον 16ο στον 21ο αιώνα. Ο κ. Οντορίκο, απολαμβάνοντας την παλαιά πλέον συνήθεια του καπνίσματος με τρόπο πολύ ορεκτικό, αφηγείται τις περιπέτειες του Νίκανδρου του Κερκυραίου, του οποίου ένα ταξίδι για δουλειά άλλαξε ολόκληρη τη ζωή του.
«Δεν ξέρουμε απολύτως τίποτε για τον Νίκανδρο», λέει μιλώντας για ένα πρόσωπο που χωρίς το βιβλίο του θα είχε χαθεί στη λήθη του χρόνου. «Εάν δεν υπήρχε το ταξίδι στην Εσπερία, ο Νίκανδρος θα είχε παραμείνει ένα απλό όνομα ανάμεσα στο πλήθος των αντιγραφέων, οι οποίοι κατά την Αναγέννηση τα έφερναν δύσκολα βόλτα στην υπηρεσία πλουσιότατων παραγγελιοδοτών. Ολα όσα γνωρίζουμε γι’ αυτόν, πέρα από κάποια αποσπάσματα σχετικά με τη ζωή του, αφορούν μια σύντομη περίοδο, η οποία ξεκινά από το καλοκαίρι του 1545 και τελειώνει το 1546», σημειώνει ο ίδιος στην Εισαγωγή της συγκεκριμένης έκδοσης. Το «Ταξίδι στην Εσπερία» μεταφράζεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα ολόκληρο, με την επιμέλεια του κ. Οντορίκο. Παρότι πέρασε απαρατήρητο στους αιώνες μετά τη συγγραφή του, «είναι και παραμένει μοναδικό επειδή αποκαλύπτει κάτι σπάνιο για εκείνη την εποχή: τη ματιά ενός Ελληνα για τη Δύση», διευκρινίζει ο ιστορικός.
«Ενα σημαντικό στοιχείο του βιβλίου είναι ιστορικό. Οχι όμως επειδή ο συγγραφέας του μιλάει για πράγματα που οι ιστορικοί δεν γνωρίζαμε», συνεχίζει. «Αν εξαιρέσουμε κάποια ανθρωπολογικά στοιχεία, ξέρουμε τα περισσότερα από αυτά που αναφέρει. Δεν θα έκανα λοιπόν τον κόπο να το μεταφράσω για αυτό τον λόγο. Το πραγματικό του ενδιαφέρον βρίσκεται στην οπτική του Νίκανδρου: Πώς ένας Ελληνας της εποχής κοιτάζει την Ευρώπη κάνοντας την αντίστροφη πορεία από εκείνη των συγχρόνων του Δυτικών που επισκέπτονταν την Ανατολή;
»Οι Βυζαντινοί όλα τα προηγούμενα χρόνια είχαν περιορισμένη επαφή με τον κόσμο της Δύσης. Σίγουρα ορισμένοι μετακινούντο για εμπορικούς σκοπούς ή για να πάνε στις κατά τόπους πρεσβείες, αλλά γενικά δεν έφευγαν από την Ανατολή. Λένε πως εάν ο Χίτλερ είχε ταξιδέψει στις ΗΠΑ, ίσως και να μην τους είχε κηρύξει τον πόλεμο. Τα μάτια του Νίκανδρου άνοιξαν με το ταξίδι, ενώ το βλέμμα του φέρει τα στοιχεία που πηγάζουν κατά κάποιον τρόπο από την ταυτότητά του. Είναι χριστιανός ορθόδοξος, Κερκυραίος, ουμανιστής με κλασική παιδεία που εργάζεται στην Αδελφότητα της Βενετίας. Περιηγείται την Ευρώπη –Ιταλία, Γερμανία, Φλάνδρα, Αγγλία, Γαλλία– σαν να εξερευνά μια άγνωστη γη. Ταξιδεύοντας ωριμάζει και μετατρέπεται από ταπεινός αντιγραφέας χειρογράφων σε περιηγητή. Κι αυτό είναι το δεύτερο σημαντικό στοιχείο του βιβλίου. Ο Νίκανδρος μέσα σε ένα χρόνο γίνεται κάποιος άλλος, είναι σαν να δημιουργείται από την αρχή. Η ανθρώπινη πλευρά της συγκεκριμένης ιστορίας είναι σχεδόν μυθιστορηματική».
Επιθυμία φυγής
Από τα λίγα που ξέρουμε για αυτόν είναι ότι το αληθινό του όνομα ήταν Ανδρόνικος Νούκιος. Σύμφωνα με τις υποθέσεις γεννήθηκε την πρώτη δεκαετία του 16ου αιώνα στην Κέρκυρα, που βρισκόταν υπό την κυριαρχία της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας. Το νησί λεηλατήθηκε από τους Οθωμανούς το 1537 και ο νεαρός Ανδρόνικος κράτησε στη μνήμη κάποια από εκείνα τα γεγονότα, που ανακαλεί στην αφήγησή του. Η οικογένειά του ήταν σχετικά ευκατάστατη και γνωρίζουμε ότι ο πατέρας του ονομαζόταν Γεώργιος. Οπως συνέβη με αρκετούς από τους Κερκυραίους προύχοντες κατά τη διάρκεια της λεηλασίας, μάλλον και οι δικοί του βρήκαν καταφύγιο στη Βενετία. Το επώνυμο της οικογένειας ήταν πιθανόν Νούκιος – Nuccio.
Τα πρώτα χρόνια της εξορίας του νεαρού Ανδρόνικου στη Βενετία δεν πρέπει να ήταν εύκολα, μολονότι διέθετε καλή εκπαίδευση και λίγα χρήματα. Εργαζόταν στην υπηρεσία του Ισπανού ευγενούς Ουρτάντο ντε Μεντόζα μαζί με άλλους αντιγραφείς και επίσης ήταν υπεύθυνος των ελληνικών εκδόσεων του οίκου Ντα Σάμπιο και γραμματέας της αδελφότητας των Ελλήνων της Βενετίας. Ετσι, μόλις του δόθηκε η ευκαιρία για μια καλύτερη τύχη, αυτοπροτάθηκε να συνοδεύσει τον πρέσβη του αυτοκράτορα Καρόλου Ε΄, τον ανθρωπιστή Γεράρδο βαν Βέλτγουικ, στην αυλή του σουλτάνου Σουλεϊμάν. Αυτό το ταξίδι δεν κράτησε πολύ: από τη Βενετία με πλοίο μέχρι τη Ραγκούσα και με άλογα μέσω των Βαλκανίων έφθασαν και επέστρεψαν από την Κωνσταντινούπολη μέσα σε 28 ημέρες.
Ο πρέσβης δεν έμεινε στη Βενετία. Γρήγορα πήρε τον δρόμο για τη Γερμανία, με σκοπό να συναντήσει τον αυτοκράτορα και να αναφέρει τα αποτελέσματα της πρεσβείας του. Φυσικά ο Ανδρόνικος ακολούθησε τον νέο του κύριο. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού αποφάσισε να συγγράψει τις περιπέτειές του και να αφηγηθεί τις εντυπώσεις του από τις περιοχές που επισκέφθηκε. Επηρεασμένος από την κλασική του μόρφωση και τους συγγραφείς της αρχαιότητας, θέλησε να μιμηθεί τους τρόπους τους. Αλλαξε λοιπόν το όνομά του· ο αντιγραφέας Ανδρόνικος έγινε ο συγγραφέας Νίκανδρος.
«Ξέρεις βέβαια τον λόγο της αναχώρησής μου από τη Βενετία και ποια βαθιά επιθυμία φυγής με κατείχε», γράφει στις πρώτες γραμμές της διήγησής του, απευθυνόμενος σε κάποιον «άριστο ανάμεσα στους φίλους» του. Σε εκείνον κοινοποιεί την απόφαση να «παραδώσει στη γραφή όλα όσα συνάντησε σε αυτή την αποδημία», όπως λέει, δηλαδή να διηγηθεί την περιοδεία που τον έφερε «από την Ιταλία στη Γερμανία και στα Βρετανικά νησιά».
Το πραγματικό του ενδιαφέρον βρίσκεται στην οπτική του Νίκανδρου: Πώς ένας Ελληνας της εποχής κοιτάζει την Ευρώπη κάνοντας την αντίστροφη πορεία από εκείνη των συγχρόνων του Δυτικών;
Αναπαράσταση του κόσμου
«Στην αρχή κάνει τον γεωγράφο, με μέτριο ενδιαφέρον», λέει ο κ. Οντορίκο. «Στη συνέχεια, επειδή είναι ένας άνθρωπος γεμάτος περιέργεια, αρχίζει να κοιτάζει πιο προσεκτικά. Θέλει να μάθει και δεν διστάζει να πλησιάσει τους ανθρώπους από οποιαδήποτε κοινωνική τάξη. Προσπαθεί να καταλάβει λέξεις από τη γλώσσα τους. Οσο το ταξίδι προχωράει, η αλλαγή της προσωπικότητάς του είναι φανερή στο κείμενό του. Δεν καταγράφει απλώς όσα βλέπει. Γίνεται πλέον ένας συγγραφέας των εθίμων. Αλλά ακόμη κι όταν συναντάει πράγματα που του φαίνονται παράξενα –για παράδειγμα, τα τεράστια προϊστορικά οστά, μάλλον δεινοσαύρων, που λατρεύονται σε εκκλησίες ως λείψανα γιγάντων του παρελθόντος–, παραμένει παιδί της Αναγέννησης, επιφυλακτικός απέναντι στον ανορθολογισμό.
»Συνεχίζοντας έρχεται σε επαφή με τις πολεμικές συγκρούσεις που σπαράζουν την Ευρώπη επί δεκαετίες. Και στην πορεία μετατρέπεται σε σχολιαστή των πολιτικών καταστάσεων. Τελικά το οδοιπορικό του γίνεται ταυτόχρονα κι ένα πνευματικό ταξίδι προς την αναπαράσταση του κόσμου».
Ο Ανδρόνικος ολοκλήρωσε την πορεία του γεμάτος γνώσεις και εμπειρίες. Εμεινε για λίγο στο Παρίσι και προσπάθησε να βρει μια θέση στην αυλή του Φραγκίσκου Α΄. Γρήγορα κατάλαβε ότι αυτό ήταν πολύ δύσκολο και αναζήτησε δουλειά στη Ρώμη. Από αυτό το σημείο και μετά τα ίχνη του χάθηκαν. Από κάποιο έγγραφο μαθαίνουμε ότι δέκα χρόνια αργότερα βρισκόταν στη Βενετία και ότι ακόμη ήταν ζωντανός. «Πολύ θα ήθελα να ξέρω πώς ήταν όταν γύρισε στη Βενετία, με ποια μάτια είδε πάλι τους γνωστούς του, με ποια ευαισθησία τους συναναστράφηκε», λέει ο ιστορικός. «Πρέπει να ήταν γεμάτος εικόνες κι αισθήσεις και είχε αποκτήσει μια καινούργια, βαθύτατη κατανόηση της Ιστορίας, της πολιτικής, της κοινωνίας. Είναι κάτι που με συγκινεί, αλλά αυτό ανήκει στη λογοτεχνία».
