Σε μια φανταστική, «εξωλογοτεχνική» συνάντηση, μακριά από την πλοκή που τους γέννησε και τον δημιουργό που τους έπλασε, είναι βέβαιο πως ο Χάμπερτ Χάμπερτ της περιώνυμης «Λολίτας» θα είχε να πει πολλά με τον Αλμπίνους του «Γέλιου στο σκοτάδι». Δεν τους ενώνει μόνο το γεγονός ότι αμφότεροι είναι βασικοί ήρωες σε μυθιστορήματα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (όχι αμελητέο, το δίχως άλλο), αλλά και ότι μια κοινή άγρια μοίρα περίμενε να τους συναντήσει.
Δεκαεπτά χρόνια πριν εκδοθεί η λιβιδινική Λολίτα, ο Ναμπόκοφ φτιάχνει –εν μέρει– ένα πρόπλασμά της με το «Γέλιο στο σκοτάδι». Για την ιστορία, η αρχική εκδοχή του μυθιστορήματος γράφτηκε στα ρωσικά το 1933 υπό τον τίτλο «Camera obscura». Ωστόσο, η μετάφραση δεν άρεσε στον πάντα απαιτητικό Ναμπόκοφ, με αποτέλεσμα να τη μεταφέρει ο ίδιος στα αγγλικά το 1938 με νέο τίτλο και κάποιες σημαντικές αλλαγές στην πλοκή και στα ονόματα των χαρακτήρων.
Καίτοι αισθητικά και τεχνικά τούτο το μυθιστόρημα δεν μπορεί να ενταχθεί στην ίδια κατηγορία με τη «Λολίτα», είναι φανερό πως η προβληματική που το διέπει είναι παρόμοια. Ενας μεσήλικος Γερμανός διανοούμενος (κριτικός τέχνης), ο Αλμπίνους, που ζούσε στο Βερολίνο έναν εύτακτο οικογενειακό βίο, που χαιρόταν έστω και αδιάφορα την παρουσία της γυναίκας και της κόρης του στη ζωή του, έλκεται σφόδρα από μια παιδίσκη δεκαέξι ετών που αποδεικνύεται το συνώνυμο της ξελογιάστρας δίχως ηθικά ερείσματα. Τη συναντάει σε έναν κινηματογράφο όπου η μικρή Μάργκοτ δουλεύει ως ταξιθέτρια και σιγά σιγά βουτάει στα σκοτεινά νερά της δίχως ελπίδα σωτηρίας. Το παράδοξο του Ναμπόκοφ: στην πρώτη κιόλας παράγραφο του μυθιστορήματος μας έχει αποκαλύψει –grosso modo– όλη την υπόθεση του βιβλίου. Ξέρουμε σχεδόν τα πάντα, αλλά δεν γνωρίζουμε πώς συνέβησαν. Κι αυτό το «πώς» είναι που κάνει το βιβλίο ελκυστικό.
Ο Ναμπόκοφ δεν λυπάται καθόλου τον Αλμπίνους. Τον στροβιλίζει υπό τους ήχους ενός τρελού χορού που όταν τελειώσει θα τον αφήσει ολότελα απονεκρωμένο (μεταφορικά και κυριολεκτικά). Ακόμη και ο τίτλος του μυθιστορήματος συνάδει με την τραγικωμωδία που σκαρώνει ο επιδέξιος Ναμπόκοφ. Η παρωδία συνυπάρχει με το δράμα. Σε σημείο να μην ξέρεις αν πρέπει να συμπονέσεις τον άμοιρο ήρωα ή να του προσάψεις μύριες όσες κατηγορίες για το γεγονός ότι πρόδωσε την ειλικρινή αγάπη της γυναίκας του για χάρη της ψεύτικης ηδονής που του πρόσφερε η Μάργκοτ. Οντως, ο Αλμπίνους διαλύει τη ζωή του για χάρη της. Απομακρύνεται από το σπίτι του, τρέχει σαν αναγεννημένος έφηβος πίσω από τα φουστάνια της μικρής, της κάνει όλα τα χατίρια με το αζημίωτο, τη σπιτώνει, κάνει ταξίδια μαζί της και χρηματοδοτεί ακόμη και μια αποτυχημένη ταινία στην οποία εκείνη πρωταγωνιστεί μόνο και μόνο για να κάνει πράξη το όνειρό της να γίνει ηθοποιός. Τι ντροπή· ακόμη κι όταν πεθαίνει η κόρη του από πνευμονία, εκείνος είναι απών· ολότελα ξένος.
Είναι εξαιρετικό το παιχνίδι που κάνει ο συγγραφέας με τους αναγνώστες (οι προοικονομίες του είναι για σεμινάριο δημιουργικής γραφής) και τους ήρωές του.
Τα πάντα θα ανατραπούν εις βάρος του όταν θα εμφανιστεί ο σκιτσογράφος Αλεξ Ρεξ, ένας καλλιτέχνης πιο ενεργητικός, πιο νέος και πιο καπάτσος απ’ αυτόν, που θα κλέψει την καρδιά της Μάργκοτ. Οχι και τόσο δύσκολο έργο, καθώς η νεαρή έμαθε από νωρίς να προσκολλάται σε μεγαλύτερους άνδρες με σκοπό να συλλέξει υλικά τρόπαια. Οπως συμβαίνει συχνά στα ερωτικά τρίγωνα, η κατάληξη δεν θα είναι ειδυλλιακή.
Τυφλός και αβοήθητος
Οταν ο Αλμπίνους θα αντιληφθεί τη σχέση του Ρεξ με τη Μάργκοτ θα αντιδράσει, αλλά η σφοδρότητα του θυμού του θα πέσει καταπάνω του. Επειτα από ένα αυτοκινητικό ατύχημα θα χάσει την όρασή του κι έτσι, πλέον, θα γίνει ένα άβουλο ον στις ορέξεις των δύο παράνομων εραστών. Τον χλευάζουν μπρος στα σκοτεινιασμένα μάτια του, του υφαρπάζουν τις οικονομίες του και έχουν σκοπό να τον αφήσουν μόνο και αβοήθητο. Η θεία πρόνοια θα έρθει από την αποξεχασμένη οικογένειά του. Ο αδελφός της γυναίκας του θα τον σώσει, αλλά, φευ, πώς μπορεί να σωθεί ένας ήρωας που είναι καταδικασμένος σε αφανισμό; Ο τυφλός Αλμπίνους θέλει να πάρει εκδίκηση, να τιμωρήσει μέχρι θανάτου την ατιμία της Μάργκοτ. Δεν γνωρίζει, όμως, πως αυτός που θα ηττηθεί τελικά θα είναι ο ίδιος.
Το «Γέλιο στο σκοτάδι» διαβάζεται για την αισθητική απόλαυση που προσφέρει, για το παιχνίδι που κάνει ο Ναμπόκοφ με τους αναγνώστες (οι προοικονομίες του είναι για σεμινάριο δημιουργικής γραφής) και τους ήρωές του. Ακόμη και με τον ίδιο του τον εαυτό, καθώς ήρωες που βλέπουμε σε τούτο το έργο θα εμφανιστούν και σε κάποια κατοπινά του. Η μετάφραση και το επίμετρο της παρούσας έκδοσης ανήκουν στον Ανδρέα Αποστολίδη.