ΑΡΤΟΥΡΟ ΠΕΡΕΘ-ΡΕΒΕΡΤΕ
Σαμποτάζ
μτφρ.: Τιτίνα Σπερελάκη
εκδ. Πατάκη, σελ. 440
Αν και η κατασκοπευτική μυθοπλασία αντιμετωπίζεται συχνά ως υποείδος της αστυνομικής και τα εύσημα της γέννησης αποδίδονται στον Εντγκαρ Αλαν Πόε (1841) ή ακόμα πιο πριν στον Ουίλιαμ Γκόντγουιν με τις «Περιπέτειες του Κέιλεμπ Γουίλιαμς» (1794), έχει ωστόσο τον δικό της γεννήτορα. Τον Αμερικανό συγγραφέα Τζέιμς Φένιμορ Κούπερ, που με τα έργα «The Spy» (1821) και «The Bravo» (1831) έδωσε το έναυσμα για να εμφανιστούν στις ζωές μας και στις βιβλιοθήκες μας οι συγγραφείς που οικοδόμησαν το είδος και που οι λάτρεις του αγαπήσαμε: ο Τζόζεφ Κόνραντ, ο Κίπλινγκ, ο Ερικ Αμπλερ, ο κορυφαίος της ηθικής αμφισημίας των πράξεων και της αμφιθυμίας των ανθρώπων, του «Ανθρώπινου Παράγοντα», Γκράχαμ Γκριν, ο Σόμερσετ Μομ, ο Ιαν Φλέμινγκ, ο Τζον Λε Καρέ. Αγάπες, εκδοτικές και κινηματογραφικές επιτυχίες που έμειναν ανεπηρέαστες από το γεγονός ότι «η κατασκοπεία είναι μια βρώμικη δουλειά, και οι μυστικές υπηρεσίες συνολικά είναι ένας κόσμος κατώτερων, ένας κόσμος στον οποίο παίζουν τα πιο χυδαία πάθη», όπως έγραψε ο Ντ. Χ. Λόρενς κριτικάροντας, το 1928, το βιβλίο «Ashenden or the British agent» του Σόμερσετ Μομ, ή ίσως αγαπήσαμε ακριβώς γι’ αυτό.
Η πλοκή τεκμηριώνεται με πραγματικά γεγονότα παρόλο που οι πράξεις που αποδίδονται σε πραγματικές ιστορικές προσωπικότητες είναι φανταστικές.
Το «Σαμποτάζ» τού πολυμεταφρασμένου στα ελληνικά Ισπανού Αρτούρο Πέρεθ-Ρεβέρτε είναι ένα τέτοιο μυθιστόρημα θρίλερ και κατασκοπείας και το τρίτο της τριλογίας με κύριο χαρακτήρα τον Λορένθο Φαλκό, τον κατάσκοπο της μυστικής ομάδας Lucero της Ισπανικής Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών και Επιχειρήσεων – SNIO. Ο χρόνος της αφήγησης ξεκινά τον Μάιο τού –από κάθε συγγραφική άποψη γοητευτικού– έτους 1937. Εν μέσω του Ισπανικού Εμφυλίου, η αποστολή του ήρωά μας είναι να σαμποτάρει το έργο του Πικάσο που ονομάζεται «Γκερνίκα», αποτρέποντας έτσι τη συμπερίληψη του πίνακα στην Παγκόσμια Εκθεση στο Παρίσι. Ταυτοχρόνως πρέπει να εξουδετερωθεί και ένας κομμουνιστής γαλλικής καταγωγής.
Εδώ μαθαίνουμε ότι η έμπνευση για το έργο «Γκερνίκα» πρέπει να αναζητηθεί στην υψηλή αμοιβή που είχε λάβει ο Πικάσο από την κυβέρνηση της Δεύτερης Ισπανικής Δημοκρατίας, η οποία και του παρήγγειλε τον πίνακα ως προπαγανδιστική ενέργεια, και όχι στο αίσθημα της φρίκης του μεγάλου ζωγράφου μετά τον βομβαρδισμό της ομώνυμης πόλης από τους ναζί στις 26 Απριλίου του 1937, που χρησιμοποιήθηκε ως πεδίο δοκιμών για τη Λεγεώνα Κόνδορ της γερμανικής Λουφτβάφε. Και πριν κακοχαρακτηρίσουμε την «προπαγανδιστική ενέργεια» πρέπει να θυμηθούμε ότι ενώ και οι δύο πλευρές, εθνικιστές του Φράνκο και το συνονθύλευμα των δυνάμεων που αποτελούσαν τους δημοκρατικούς, έπαιρναν ξένη στρατιωτική βοήθεια, αυτά που παρείχαν οι δυνάμεις του Αξονα στους εθνικιστές ήταν κατά πολύ περισσότερα από αυτά που οι κυβερνήσεις της Γαλλίας, της Βρετανίας και… λοιπών «δημοκρατικών» δυνάμεων (ΕΣΣΔ) παρείχαν στους ρεπουμπλικανούς. Ηθελαν λοιπόν την «Γκερνίκα» ως σύμβολο κατά του φρανκισμού στο περίπτερο της Δημοκρατίας και μοχλό πίεσης προς το κοινό αίσθημα και τις ευρωπαϊκές δημοκρατικές κυβερνήσεις. Αστεία πράγματα…
Στην αποστολή του μυθοπλαστικού «Σαμποτάζ», τόσο μπερδεμένη όσο και ο Ισπανικός Εμφύλιος, όσο ο κάθε εμφύλιος, ο Φαλκό, ένας συνδυασμός μυστικού πράκτορα, κατασκόπου και δολοφόνου, περιδιαβαίνει το Παρίσι και οι αναγνώστες συναντώνται με τον Χέμινγουεϊ ως Γκέιτγουντ και τις δυσάρεστες πτυχές του Αμερικανού συγγραφέα, την Πέγκι Γκούγκενχαϊμ στον χαρακτήρα της Nέλλυ Μίλντενχαϊμ ή τον Αντρέ Μαλρό στον χαρακτήρα του Λεό Μπαγιάρντ – του κομμουνιστή γαλλικής καταγωγής.
Συναντώνται επίσης με τις απόψεις του συγγραφέα και την κριτική του για την Αριστερά έτσι όπως έχουν εκφραστεί από τον ίδιο σε συνεντεύξεις του (elperiodico.com). Εντοπίζονται στην αφήγηση όπου αναδεικνύονται οι «μαύρες τρύπες» της Δεύτερης Δημοκρατίας με τις εσωτερικές εκκαθαρίσεις μεταξύ αναρχικών, κομμουνιστών, σοσιαλιστών και η ιδέα ότι οι εθνικιστές, οι φασίστες και οι ναζί μπορεί να ήταν αποβράσματα, αλλά δεν ήταν υποκριτές, ενώ η Αριστερά, κατακερματισμένη σε διαφορετικές «τάσεις», προσθέτει την υποκρισία στη βία, στα βασανιστήρια και στα εγκλήματα, στις εκκαθαρίσεις που καταλήγουν να σκοτώνουν περισσότερους αθώους από τους προδότες. Εντοπίζονται και στις πεποιθήσεις του Φαλκό, ο οποίος δεν έχει καμία συμπάθεια ούτε προς τους φασίστες και τους εθνικιστές αλλά ούτε και προς τους δημοκρατικούς.
Σε κάθε περίπτωση ο Ρεβέρτε ακολουθεί τους χρυσούς κανόνες μιας καλής κατασκοπευτικής ιστορίας. Ο Φαλκό κινείται μυστικά υπερβαίνοντας τα συμβατικά, ηθικά ή νομικά όρια εντός δράσης πολιτικής και, ενώ δανείζεται τα ψυχολογικά στοιχεία αποστασιοποίησης ενός ντετέκτιβ, εμπλέκεται στο «έγκλημα» αφήνοντας τον αναγνώστη να συμπεριλάβει στην τελική ετυμηγορία για τον χαρακτήρα του κάποιες νύξεις εσωτερικής σύγκρουσης. Η πλοκή τεκμηριώνεται με πραγματικά γεγονότα παρόλο που –όπως, αυτονόητα, σημειώνεται στο βιβλίο εν είδει εισαγωγής– οι πράξεις που αποδίδονται σε πραγματικές ιστορικές προσωπικότητες είναι φανταστικές και κάποιες ιστορικές λεπτομέρειες έχουν αλλοιωθεί για να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες της πλοκής. Δεν μας ενδιαφέρει. Οι διευκρινίσεις περιττεύουν.
Σ’ εμάς τους απλούς αναγνώστες δίνεται η πρόσβαση στα ενδότερα καταστάσεων που προορίζονται για λίγους και εκλεκτούς και που, έτσι κι αλλιώς λόγω της χρονικής απόστασης, δεν ξέρουμε αν η ιστορία, η ζωή και ο χαρακτήρας μας θα μας συμπεριλάμβαναν σε αυτούς ή και τότε θα κοιτούσαμε από την κλειδαρότρυπα. Αν θέλουμε προσθέτουμε και μια αίσθηση μελαγχολίας, καθώς γνωρίζουμε ή θυμόμαστε από άλλα διαβάσματα σκοτεινά ιστορικά γεγονότα, την ίδια στιγμή που γοητευόμαστε από τις μηχανορραφίες των μυστικών υπηρεσιών. Και η αγάπη μας για το είδος δεν χρειάζεται να αντιμετωπίζεται ως μια ένοχη απόλαυση, ακόμα κι αν, όπως έγραψε ο Γαλλοαμερικανός μελετητής πολιτισμικής ιστορίας και ιδεών Ζακ Μαρτίν Μπαρζούν, «η ψυχή του κατασκόπου είναι κατά κάποιον τρόπο το πρότυπο της δικής μας – οι πράξεις και τα παρελκόμενά του εκπληρώνουν τις ανικανοποίητες επιθυμίες μας».