ΓΙΕΓΚΟΡ ΓΚΑΪΝΤΑΡ
Η κατάρρευση μιας αυτοκρατορίας. Μαθήματα για τη σύγχρονη Ρωσία
μτφρ.: Δημήτρης Τριανταφυλλίδης
εκδ. Παπαδόπουλος, 2018
ΑΡΚΑΝΤΙ ΟΣΤΡΟΦΣΚΙ
Η επινόηση της σύγχρονης Ρωσίας. Η διαδρομή από την ελευθερία του Γκορμπατσόφ έως τον πόλεμο του Πούτιν
μτφρ.: Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης εκδ. Επίκεντρο, 2017
ΓΚΑΡΙ ΚΑΣΠΑΡΟΦ
Ερχεται χειμώνας. Γιατί πρέπει να αντιταχθούμε στον Βλαντιμίρ Πούτιν και στους εχθρούς του ελεύθερου κόσμου
μτφρ.: Χάρις Μαραντζίδη
εκδ. Επίκεντρο, 2018
ΜΑΣΑ ΓΚΕΣΕΝ
Βλαντιμίρ Πούτιν.
Ο άνθρωπος χωρίς πρόσωπο
μτφρ.: Τιτίνα Σπερελάκη
εκδ. Πατάκη, 2012
«Για τον σύντροφο Ζασιάνκο». «Για τον Ζασιάνκο λένε ότι σταμάτησε να πίνει. Ας τον στείλουμε τότε υπουργό στην Ουκρανία».
Την τελευταία δεκαετία έχουν εκδοθεί στη χώρα μας μερικά πολύ σημαντικά βιβλία που τολμούν να ασκούν έντονη κριτική στον Βλαντιμίρ Πούτιν και στο αυταρχικό καθεστώς του. Οι συγγραφείς τους είναι Ρώσοι δημοσιογράφοι και πολιτικοί ακτιβιστές, οι οποίοι αψηφούν την ανεξέλεγκτη εξουσία του Πούτιν και εκθέτουν ελεύθερα τις απόψεις τους, συνήθως υπό την προστασία της Δύσης. Παρουσιάζουμε μια επιλογή τεσσάρων βιβλίων, τα οποία έχουν γραφτεί από ανθρώπους που έχουν ζήσει στη Ρωσία, και γνωρίζουν από πρώτο χέρι τι εστί Πούτιν. Ξεκινάμε μ’ ένα βιβλίο που εξηγεί την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης.
Ο Γιεγκόρ Γκαϊντάρ είχε το προνόμιο να εμπλακεί προσωπικά στις απόπειρες μεταρρύθμισης της Σοβιετικής Ενωσης, λίγο πριν από την κατάρρευσή της. Στο βιβλίο του επιχειρεί να καταγράψει τις αιτίες της σταδιακής παρακμής και της τελικής πτώσης της ΕΣΣΔ, καταρρίπτοντας ταυτόχρονα μερικούς δημοφιλείς μύθους θυματοποίησης και δαιμονοποίησης των «άλλων», που κυριαρχούν ευρέως τις τελευταίες δεκαετίες στη Ρωσία. Ο Γκαϊντάρ αποδίδει τεκμηριωμένα το τέλος του σοβιετικού καθεστώτος στην οικονομία. Η σχεδόν απόλυτη εξάρτηση της χώρας από τους φυσικούς πόρους, και η αποδυνάμωση άλλων κλάδων της οικονομίας, την έκανε ευάλωτη απέναντι σε απρόβλεπτες καταστάσεις. Οι εγγενείς αδυναμίες της κομμουνιστικής ηγεσίας και της μεσσιανικής της ιδεολογίας, ο βραχυπρόθεσμος ορίζοντας των καθεστωτικών, και φυσικά η τρομερή ανελευθερία, θεμελίωσαν ένα εκρηκτικό μείγμα που οδήγησε σε μια αναπότρεπτη κατάρρευση. Η άνοδος των τιμών του πετρελαίου ήταν μόνο η αφορμή. Στην κατάρρευση αυτή επάνω οικοδομήθηκαν οι νέες ανεξάρτητες δημοκρατίες σαν εκείνη της Ουκρανίας. «Οι ηγεσίες των κρατών» γράφει ο Γκαϊντάρ, «τα οποία απέκτησαν την ανεξαρτησία τους στον μετασοβιετικό χώρο, αποδείχτηκαν αρκετά ώριμες ώστε να καταλάβουν πως όταν γίνεται λόγος για τα σύνορα, όσο άδικα κι αν είναι, γίνεται λόγος για πόλεμο». Σε πρώτη φάση, το διαζύγιο είναι αναίμακτο. «Για να σωθεί η αυτοκρατορία έπρεπε αναγκαστικά ολοένα και περισσότερο να στηρίζεται στο “τελευταίο στήριγμα των βασιλέων”, τη βία. Αυτό όμως, στα τέλη του 20ού αιώνα, δεν είναι μια πολιτική που εξασφαλίζει τον σταθερό έλεγχο επί των υπόδουλων χωρών», σημειώνει ο συγγραφέας. Λίγο πριν από το τέλος της Σοβιετικής Ενωσης, αναφέρει χαρακτηριστικά, «η πολιτική αποβολής κάθε ίχνους διανοουμένων από την ηγεσία ήταν συνεπής και διαρκής για την κομμουνιστική εξουσία. Ενα από τα πρακτικά του Προεδρείου της ΚΕ του ΚΚΣΕ περιγράφει με τον παρακάτω γλαφυρό τρόπο την πολιτική ανάδειξης στελεχών: “Για τον σύντροφο Ζασιάνκο”. “Για τον Ζασιάνκο λένε ότι σταμάτησε να πίνει. Ας τον στείλουμε τότε υπουργό στην Ουκρανία». Ο Γκαϊντάρ πέθανε ξαφνικά στο σπίτι του το 2009, σε ηλικία 53 ετών.
Ο Ρώσος Αρκάντι Οστρόφσκι ανατέμνει τη σύγχρονη ιστορία της Ρωσίας με τη δημοσιογραφική του ματιά, και αποδεικνύεται εξαιρετικός αφηγητής. «Ενας παλαιομοδίτικος εθνικισμός –σε μια νεοσταλινική αμφίεση– έχει καταστεί η πλέον ισχυρή δύναμη στη ρωσική κοινωνία, ο οποίος απειλεί τόσο τους πολίτες όσο και τους γείτονές της». Ο Οστρόφσκι δεν χαρίζεται στους συναδέλφους του και επισημαίνει τον ρόλο τους στην καθιέρωση του καθεστώτος του Πούτιν, τον οποίο θεωρεί εν πολλοίς ένα δημιούργημα της τηλεόρασης. Η δύναμη των media έχει εξέχουσα θέση στην ανάλυσή του. Ο «υβριδικός πόλεμος» του Πούτιν στην Ουκρανία, είναι ένας πόλεμος που διεξάγεται πρωτίστως με προπαγανδιστικές τηλεοπτικές εικόνες. «Η μεγάλη πλειονότητα του έθνους σκέφτεται σήμερα την πιθανότητα ενός πυρηνικού πολέμου με την Αμερική και το 40% των νεαρότερων πιστεύει ότι η Ρωσία μπορεί να κερδίσει, σαν να ήταν ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι όπου οι άνθρωποι έχουν διαθέσιμες ζωές. Λίγοι Ρώσοι είναι έτοιμοι να πληρώσουν γι’ αυτό με τις ζωές ή το μαρτύριό τους». Η τελευταία παράγραφος του βιβλίου του είναι ένας ακόμα συναγερμός που αγνοήθηκε. «Η προπαγάνδα αυτή δεν τρέφεται τόσο από την άγνοια αλλά απ’ την πικρία – ένα μείγμα ζήλιας και εχθρικότητας. (…) Η Ρωσία διατρέχει σοβαρό κίνδυνο λόγω της υπερδοσολογίας μίσους και επιθετικότητας. Η ευφορία και η εθνικιστική φρενίτιδα δεν μπορούν να σβήσουν απλώς όπως μια τηλεοπτική συσκευή – η ενέργεια δεν εξαφανίζεται έτσι απλά. Η ιστορία δεν μπορεί να ξαναγυρίσει όπως μια κασέτα και οι επιλογές που την έφεραν σε αυτή την κατάσταση δεν μπορούν να αναθεωρηθούν. Αλλά ούτε και το μέλλον είναι προκαθορισμένο».
Ως ένας απ’ τους κορυφαίους σκακιστές στον κόσμο που είναι, ο Γκάρι Κασπάροφ δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Από το 2015 ωστόσο έχει σταματήσει το σκάκι και έχει αφιερωθεί στην πολιτική. Ο στόχος του είναι ξεκάθαρα η ανατροπή του Πούτιν. Ο Κασπάροφ δεν είναι ο πιο ψύχραιμος ή ο πιο ταπεινόφρων άνθρωπος, αλλά η μαρτυρία του έχει σίγουρα αξία.
«Μαφία» και «αρχιμαφιόζος»
Στο βιβλίο του αποκαλεί χωρίς δισταγμό τη Ρωσία «ένα κράτος μαφίας με τον Πούτιν αρχιμαφιόζο», μια χώρα που «μετακινήθηκε από μια αγνωστικιστική ιδεολογικά κλεπτοκρατία προς την απροκάλυπτη χρήση φασιστικών τακτικών και προπαγάνδας». Καλεί τον δημοκρατικό κόσμο να συμμαχήσει, και να ξαναδιαβάσει το μάθημα της νίκης του ψυχρού πολέμου «πριν βρεθούμε ξαφνικά σε έναν νέο πόλεμο». Δυστυχώς, η εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία τον επιβεβαιώνει. Με αφορμή την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, γράφει: «Οσοι λένε ότι η σύγκρουση στην Ουκρανία είναι μακριά και είναι απίθανο να οδηγήσει σε παγκόσμιας κλίμακας αστάθεια δεν αντιλαμβάνονται τη σαφή προειδοποίηση που μας έδωσε ο Πούτιν. Η πεποίθηση ότι το ανακοινωθέν όραμά του για μια “Μεγάλη Ρωσία” θα αρκεστεί μόνο στην Ανατολική Ουκρανία είναι αβάσιμη. Οι δικτάτορες σταματούν μόνο όταν τους σταματήσει κάποιος άλλος». Ο Κασπάροφ κατηγορεί τους δυτικούς ηγέτες είτε για τη συνεργασία με τον Πούτιν είτε για την ατολμία τους, μιλώντας για μια «ηθική συνθηκολόγηση με πραγματικό τίμημα». Αυτό πληρώνουν σήμερα οι Ουκρανοί, και δυνητικά όλοι μας. Τελικά, ο χειμώνας για τον οποίο προειδοποιούσε με έντονη γλώσσα ο Κασπάροφ ήρθε. Και είναι πολύ σκοτεινός.
Το βιβλίο αυτό κυκλοφόρησε πριν από 10 χρόνια ακριβώς, αλλά δεν έκανε τον θόρυβο που θα περίμενε κανείς, μολονότι μιλούσε ανοιχτά για τα εγκλήματα του ίδιου του Πούτιν απέναντι στους αντιπάλους του. Η Ρωσίδα δημοσιογράφος Μάσα Γκέσεν φιλοτέχνησε το σκληρό πορτρέτο ενός αδίστακτου ανθρώπου που παίρνει «κατά τύχη» τη μοίρα της Ρωσίας στα χέρια του, και την εκμαυλίζει. Η Γκέσεν ακολουθεί την πορεία του Πούτιν από την KGB έως την ηγεσία της χώρας, με το διερευνητικό μάτι της ρεπόρτερ. Η έρευνά της τον παρουσιάζει ως τον «άνθρωπο χωρίς πρόσωπο». Για την Γκέσεν, ο Πούτιν είναι ένας τύραννος ο οποίος ξήλωσε τη δημοκρατία και εγκαθίδρυσε μια εξουσία του τρόμου: «η απλή και προφανής αλήθεια είναι πως η Ρωσία του Πούτιν είναι μια χώρα όπου οι πολιτικοί αντίπαλοι και οι ανοιχτοί επικριτές συχνά δολοφονούνται, και μερικές τουλάχιστον φορές η εντολή προέρχεται απευθείας από το γραφείο του προέδρου», επισημαίνει. Τον χαρακτηρίζει παθολογικά άπληστο, «πάσχει από κλεπτομανία», γράφει. «Στα τέλη του 2007, τουλάχιστον ένας Ρώσος ειδήμων της πολιτικής –κάποιος που μάλλον είχε πρόσβαση στο Κρεμλίνο– εκτιμούσε τα προσωπικά καθαρά κέρδη του Πούτιν στα 40 δισεκατομμύρια δολάρια». Σήμερα, διαβάζουμε στους New York Times ότι έχουν φτάσει τα 100 δισεκατομμύρια.
Το συμπέρασμα της Γκέσεν είναι ότι ο Πούτιν θέλει να μετατρέψει τη χώρα σ’ ένα τεράστιο μοντέλο της KGB. Ωστόσο, προβλέπει ότι όπως όλες οι τυραννίες έτσι και το καθεστώς του Πούτιν είναι ευάλωτο, καθώς οι άνθρωποι που θα το ρίξουν δεν θα έχουν να υπερνικήσουν την ισχύ μιας βαθιά ριζωμένης ιδεολογίας. Ενα μικρό γεγονός, ένα λάθος του ίδιου του καθεστώτος ίσως, θα το ανατρέψει. Είναι ζήτημα χρόνου, υποστηρίζει η Γκέσεν.