Oσοι παρακολουθούν από κοντά, ή συμμετέχουν ενεργά στις παγκόσμιες τεχνολογικές εξελίξεις, το έχουν παρατηρήσει σίγουρα: στις ΗΠΑ υπάρχει μια ουδέτερη στάση απέναντι στις εξελίξεις, ενώ στην Κίνα, τα καινούργια πράγματα, αφού πάρουν την έγκριση του Κομμουνιστικού Kόμματος, αντιμετωπίζονται με μεγάλη αισιοδοξία. Στην Ευρώπη, τείνουμε να βλέπουμε τις νέες εφευρέσεις με έντονο σκεπτικισμό, γεγονός που από τη μια ευνοεί πιο συνετές προσεγγίσεις, από την άλλη όμως μπορεί να παράγει σύγχυση και παράλυση, έναν εντελώς αντιπαραγωγικό νιχιλισμό. Ενα καλό παράδειγμα αυτής της αμφίθυμης στάσης είναι το βιβλίο «Οι νέες ιδέες» των Ρεμί Νουαγιόν και Φιλίπ Βιόν-Ντιρί, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις, σε πολύ καλή μετάφραση της Βάλιας Καϊμάκη. Η απόπειρα έχει διπλό ενδιαφέρον γιατί μας αποκαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο βλέπουν το μέλλον οι μορφωμένοι και κοσμοπολίτες τριαντάρηδες της Ευρώπης.
Οι νεαροί συγγραφείς –οι οποίοι έχουν γεννηθεί αμφότεροι στη Γαλλία, το 1990– φιλοδοξούν να παρουσιάσουν ό,τι πιο νέο κυκλοφορεί στην αγορά των ιδεών, μέσα σ’ έναν μόνο τόμο, ένα μάλλον παράτολμο εγχείρημα. Τα καταφέρνουν ωστόσο καλύτερα στο πληροφοριακό κομμάτι, και παρέχουν στον αναγνώστη ένα αρκετά καλό και τεκμηριωμένο patchwork των εξελίξεων – αν και δεν συμπεριλαμβάνουν μείζονα γεγονότα όπως η επανάσταση της μηχανικής μάθησης και της τεχνητής νοημοσύνης. Σε γενικές γραμμές, η εργασία τους αποτυπώνει ευκρινώς τον πλούτο των ιδεών που αναδύονται σήμερα στον σύγχρονο κόσμο. Οπως όλοι μας βέβαια, μεροληπτούν. Αλλά δεν είναι εκεί το πρόβλημα της, κατά τ’ άλλα χρήσιμης, δουλειάς τους.
Περιττός ακαδημαϊσμός
Οι Νουαγιόν και Βιόν-Ντιρί είναι δέσμιοι μιας αμφίθυμης προσέγγισης, κι ενός περιττού ίσως ακαδημαϊσμού, ο οποίος παρασύρεται από την περιπλοκότητα και ρέπει στις αρνητικότητες. Διαβάζοντας τη μελέτη τους, νιώθει κάποιος ότι τα στοιχεία των ιδεών που συγκροτούν τον σημερινό κόσμο, είναι όλα συλλήβδην αρνητικά. Οι συγγραφείς χάνουν δηλαδή σχεδόν το σύνολο των ελπιδοφόρων, αλλά και των καθαρά θετικών νέων ιδεών που μπαίνουν σε εφαρμογή σήμερα, και κάνουν τη ζωή στον κόσμο αρκετά καλύτερη. Αντ’ αυτού, προτιμούν συχνά να εστιάζουν σε εξαιρετικά αμφιλεγόμενες –αν ποτέ μπουν στην πράξη– ιδέες, όπως η αποανάπτυξη. Η ανάγνωση του παρόντος γίνεται υπό ένα ξεκάθαρα σκοτεινό πρίσμα, και οι προτάσεις που διατυπώνονται διαπνέονται από ρομαντισμό, ασάφεια και ευσεβείς πόθους. Λογικό θα πει κάποιος πιο κυνικός. Μιλάμε για νέους και χορτασμένους ανθρώπους που γεννήθηκαν μαζί με το Ιντερνετ κι όλα τα παράξενα που κόμισε. Εχουν την πολυτέλεια να στοχάζονται πέραν της επιβίωσης, αλλά την ίδια στιγμή οι οικονομικές τους προοπτικές είναι πολύ χειρότερες από εκείνες των γονιών τους.
Θα περιμέναμε από τους νέους που μιλούν για το μέλλον, να είναι πιο απελευθερωμένοι, να έχουν λιγότερες παρωπίδες…
Η αμφιθυμία τους απέναντι στο μέλλον δυσκολεύει το ενσυνείδητο είδος της χειραφέτησης που θέλουν να πυροδοτήσουν. Ποιος θα πειστεί να ακολουθήσει αυτό το νήμα σκέψης όταν βλέπει γύρω του μόνο ανοργάνωτο χάος και σταδιακή παρακμή; Μόνο ένας απελπισμένος που ονειρεύεται χαρακώματα. Κι αυτό είναι μάλλον μια αθέλητη συνέπεια. Η ατέρμονη εναλλαγή οπτικών γωνιών μεροληπτεί υπέρ μιας ασαφούς και παρωχημένης νεομαρξιστικής σκέψης, που οδηγεί μάλλον στην παράλυση. Με παλιά συνθήματα δεν παράγεις νέα πολιτική σκέψη, ούτε πρωτότυπη ανάλυση. Σε πολλά σημεία, οι συγγραφείς μοιάζει να μην είναι σίγουροι γι’ αυτό που θέλουν. Είναι αμφίθυμοι απέναντι όχι μόνο στο μέλλον, αλλά και απέναντι στο παρόν και το παρελθόν. Ακολουθώντας κάποιος το νήμα της σκέψης τους πέφτει μοιραία πάνω σ’ έναν τοίχο, όχι πολύ μαλακό είναι αλήθεια. Η καταγγελία του μέλλοντος ισοδυναμεί με παραίτηση από τις εξελίξεις του παρόντος. Αυτή είναι η παγίδα.
Θα μπορούσε κάποιος πιο κριτικός να περιγράψει την αφήγηση των συγγραφέων ως μια χίπστερ προσέγγιση αριστερόστροφης πολιτικής ορθότητας, όπου όλα σήμερα πάνε στραβά και τίποτα δεν σώζεται, εκτός κι αν αναλάβουν να ηγηθούν κάποιοι νέοι ουτοπιστές. Ακόμα κι αν προσπαθούν να πουν κάτι τέτοιο, θα πρέπει να τους ακούσουμε προσεκτικά. Στον κατάλογο των πραγμάτων που τους ενδιαφέρουν είναι το βασικό εγγυημένο εισόδημα, ο βιγκανισμός, ο διανθρωπισμός, ο λαϊκισμός, τα κρυπτονομίσματα, ο φεμινισμός, η αποανάπτυξη και η ουμπεροποίηση, αλλά όχι ας πούμε οι μεγάλες δυνατότητες που δίνει η τεχνολογία στην εκπαίδευση, στην υγεία, στο κλίμα, ή στην πάταξη της διαφθοράς, και της γραφειοκρατίας. Οι προτεραιότητές τους μας δείχνουν πιθανώς τι ακολουθεί στο πεδίο των διεκδικήσεων.
Για να επηρεάσεις το μέλλον, πρέπει να ξέρεις τι έγινε στο παρελθόν, αλλά πρέπει κιόλας να καταλάβεις καλά τι συμβαίνει στο παρόν. Χρειάζεται επίσης να έχεις μια μάλλον αισιόδοξη διάθεση. Σήμερα είναι πανεύκολο να περιηγηθεί κάποιος στο τοπίο των νέων ιδεών – το Διαδίκτυο έχει διευκολύνει εκπληκτικά την πληροφόρηση. Αυτό που λείπει είναι η διαχείριση της περιπλοκότητας, το πρόταγμα πρακτικών αιτημάτων. Είναι εύκολο να εκθέσεις τις διαστάσεις της περιπλοκότητας, αλλά τρομερά δύσκολο να την πλαισιώσεις, να την απλοποιήσεις και να την κάνεις διαχειρίσιμη. Ισως εδώ να είμαστε απέναντι σ’ ένα συνολικότερο πρόβλημα του ρηχού ριζοσπαστισμού. Μαξιμαλισμοί, επίδειξη ευφυΐας και γνώσεων, και φτωχό σχέδιο, ανύπαρκτος πραγματισμός. Αμφιθυμία και σχετικισμός απέναντι στα πάντα, ακόμα και απέναντι στα καλά. Μ’ αυτή την αδυναμία αναγνώρισης του θετικού, το αρνητικό γίνεται ένα ευρύχωρο αδιέξοδο, δηλαδή το καλύτερο υπόστρωμα εκμετάλλευσης απ’ τους εμπόρους της απελπισίας, που είναι συχνά οι λαϊκιστές.
Ας μην είμαστε όμως πολύ αυστηροί με τους νεότερους ανθρώπους. Η αμφιθυμία είναι θεμιτή, γιατί αφήνει χώρο για αλλαγές. Πιο επικίνδυνη είναι η μοιρολατρία και η βαθιά απαισιοδοξία. Απλά θα περιμέναμε από τους νέους που μιλούν για το μέλλον, να είναι πιο απελευθερωμένοι, να έχουν λιγότερες εξαρτήσεις απ’ τις παλαιότερες γενιές, να έχουν λιγότερες παρωπίδες. Ειδικά στην Ευρώπη, η αμφιθυμία μας μπορεί να γίνει πολύ παραγωγική. Η νέα γενιά παραλαμβάνει έναν κόσμο που δεν είναι ολοκληρωτικά χαλασμένος. Δεν παραλαμβάνει ερείπια, αλλά τεράστιες προκλήσεις. Ας ελπίσουμε να μη χρησιμοποιήσει σκουριασμένα εργαλεία για να τον φτιάξει.