ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΘΕΟΤΟΚΗΣ
Αγάπη παράνομη
εκδ. Καστανιώτη, σελ. 122
Στην τηλεοπτική εκδοχή που πρόβαλε η ΕΡΤ, η «Αγάπη παράνομη» απλώθηκε σε έξι σαρανταπεντάλεπτα επεισόδια. Στην πρωτότυπη εκδοχή της, η νουβέλα που έγραψε ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης το 1906 δεν ξεπερνάει τις ενενήντα σελίδες. Και αποτελεί ένα από τα πολύ ωραία έργα του σπουδαίου συγγραφέα που έζησε στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού. Εκφραστική λιτότητα, δραματική ένταση και σοφή σύνθεση φέρνουν στο προσκήνιο την ιστορία του Στάθη Θεριανού καθώς μάταια παλεύει να κατασιγάσει τον άνομο πόθο που νιώθει για τη γυναίκα του γιου του Χρυσαυγή. Κι όπως σε άλλα σύντομα ή εκτενή πεζά που ανήκουν στις Κορφιάτικες ιστορίες του Επτανήσιου δημιουργού, ο αφανισμός αποδεικνύεται αναπόφευκτος. Κανείς δεν καταφέρνει να δαμάσει τα καταστροφικά πάθη του μέσα στην κλειστή πατριαρχική αγροτική κοινότητα που καταδυναστεύει τα μέλη της με άχρηστους περιορισμούς πάνω σε δευτερεύοντα ζητήματα κοινωνικού φαίνεσθαι. Πεζογράφος, ποιητής, δοκιμιογράφος και μεταφραστής, ο αριστοκρατικής καταγωγής Κωνσταντίνος Θεοτόκης (1872-1923) υπήρξε μία από τις μεγάλες μορφές του καλλιτεχνικού κόσμου και της λογιοσύνης, αναπτύσσοντας παράλληλα εθνική και κοινωνική δράση. Πήρε μέρος στην κρητική επανάσταση του 1896, στον πόλεμο του 1897, στο βενιζελικό κίνημα της Θεσσαλονίκης το 1916. Προσχώρησε στον δημοτικισμό και ασπάστηκε τα σοσιαλιστικά ιδεώδη.
Ζώντας ανάμεσα στην Κέρκυρα και στις χώρες της Δύσης μετείχε ενεργά στις πνευματικές ζυμώσεις μετακινούμενος, όπως έχει παρατηρήσει ο Αλέξης Ζήρας, από τις κοσμοθεωρίες του γερμανικού ιδεαλισμού και του Νίτσε, στο σύστημα του νατουραλισμού και στη φιλοσοφία του μαρξισμού. «Η τιμή και το χρήμα» (1914), «Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα» (1920) και «Οι σκλάβοι στα δεσμά τους» (1922) υπήρξαν μαζί με τις Κορφιάτικες ιστορίες προϊόν της στροφής του προς τον σκληρό ρεαλισμό. Με ποιο τρόπο το «Αγάπη παράνομη» αποτελεί όπως και οι άλλες Κορφιάτικες ιστορίες από τα πιο δυνατά κείμενα της ελληνικής πεζογραφίας; Περιγραφές τοπίων και χώρων δεν υπάρχουν. Ο συγγραφέας δίνει μόνον δυο-τρεις πινελιές της όψης των ηρώων. Και από εκεί και πέρα αφήνει τη δράση να εξελιχθεί μες στην ψυχή τους και να φανερωθεί μέσα απ’ τα λόγια και τις πράξεις τους. Σε αυτό το περιβάλλον του αυστηρού ελέγχου, τα πάθη αποδεικνύονται τόσο δυνατά ώστε η αφηνιασμένη δράση τους οδηγεί τους πρωταγωνιστές στην καταστροφή. Οσο πιο ανελεύθερη είναι η κοινωνία που τους περιβάλλει, τόσο πιο ανεξέλεγκτα είναι. Στο τέλος βρίσκεται ο θάνατος που ούτε αυτός τους τρομάζει. Η δραστικότητα στα κείμενα του Θεοτόκη στηρίζεται στο διαρκές ξεπέρασμα των ορίων σε έναν κόσμο που εμφανίζεται βαρύς, συμπαγής, αμετακίνητος. Το εκφραστικό ιδίωμα παίζει επίσης ρόλο. Συνήθως οι ντοπιολαλιές ενοχλούν. Στον συγγραφέα μας συμβαίνει το αντίθετο. Οι λεκτικοί τύποι της ιδιαίτερης πατρίδας του είναι τόσο σοφά γωνιασμένοι μέσα στα κείμενά του ώστε αντί να διώχνουν τον αναγνώστη, τον παρασύρουν στο πέτρινο σύμπαν τους.
Το ιδίωμα της κλειστής κερκυραϊκής αγροτικής κοινότητας αποτελεί για τον Θεοτόκη ό,τι είναι για τον Παπαδιαμάντη η καθαρεύουσά του. Κανενός τα κείμενα δεν θα μπορούσαν να έχουν γραφτεί αλλιώς. Το ύφος τους αποτελεί το «εκ των ων ουκ άνευ» του κόσμου τους. Η τύχη της «Αγάπης παράνομης» υπήρξε ιδιαίτερη. Πρωτοδημοσιεύθηκε εβδομήντα χρόνια από τη συγγραφή της, το 1977, από τον περίφημο εκδότη Φίλιππο Βλάχο. Καθώς όμως στη διάρκεια της Κατοχής την είχαν θάψει στο χώμα για να την σώσουν από το ενδεχόμενο καταστροφής, σε διάφορα σημεία της –ευτυχώς λίγα σε αντίθεση με άλλα χειρόγραφα του Θεοτόκη– δεν διαβάζεται. Τίποτα ωστόσο δεν εμποδίζει την απορρόφησή μας μέσα στο σύμπαν μοιραίας έλξης, ανείπωτης ηδονής και ολικής καταστροφής στο οποίο περπατούν οι ήρωές της.