ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ
Ο έρως και το έθνος. Οι φυλές, οι θρησκείες και η δημοτική ποίηση της αγάπης.
Α΄ – Ελληνες, Βλάχοι, Μαύροι, Αρβανίτες, Τούρκοι
εκδ. Αγρα, σελ. 760
Ο Παντελής Μπουκάλας φέρνει στο φως άγνωστα λόγια, στίχους, ρίμες, ιστορίες, ποιήματα, τραγούδια του έρωτα σχετικά με τα ήθη και τα έθιμα, λησμονημένα ή παραμένοντα σε ιστορική νάρκη.
Πώς τραγουδιέται ο έρωτας; Πού χύνεται το αίμα μετά από φονικό; Τι συζητάγανε στα νησιά στα νυχτέρια τα κορίτσια; Τι παθαίνουν οι κόρες που αρνούνται και εκείνες που συναινούν; Ποια τα έθιμα του γάμου, τα βλάχικα και τα κλέφτικα; Τι παθαίνουν όσοι αλλαξοπιστούν;
Σε μυριάδες λεπτά ερωτήματα σχετιζόμενα με τον έρωτα μεταξύ Ελλήνων και Ελληνίδων με Βλάχους, Μαύρους, Αρβανίτες και Τούρκους δίνει απαντήσεις ο συγγραφέας και ποιητής Παντελής Μπουκάλας, ο οποίος συνομιλεί με πάθος με την παράδοση όπως συνομιλεί ο κάθε ψαγμένος ερευνητής με το αντικείμενό του. Ο Μπουκάλας πιάνει γραφή να γράψει, πιάνει την πένα του να σκάψει βαθιά μέσα σε πηγές, ει δυνατόν να πάει και πέρα απ’ τις πηγές αναζητώντας ως γνήσιος σχολαστικός φυσιοδίφης ό,τι έχει μείνει αθησαύριστο, ατραγούδιστο και ανερμήνευτο, να συναντήσει, να συναπαντήσει, να συντηρήσει και να φέρει στο φως άγνωστα λόγια, στίχους, ρίμες, ιστορίες, ποιήματα, τραγούδια του έρωτα σχετικά με τα ήθη και τα έθιμα, λησμονημένα ή παραμένοντα σε ιστορική νάρκη λόγω έλλειψης πρακτικής εξάσκησης ή επικάλυψής τους από τη σκόνη του χρόνου. Ο Μπουκάλας τραβάει κουπί χρόνια τώρα στο πέλαγος της μακράς διαδρομής του δημοτικού τραγουδιού, εκεί που οι ρίζες της ποίησης βρίσκουν νερό και απλώνονται, διευρύνοντας τον ορίζοντά μας στο πεδίο των παροιμιών, των παραμυθιών και, εν γένει, του λαϊκού λόγου. Στερεότυπα, ιδεολογίες, προκαταλήψεις και δαιμονολογίες στέκουν ψηλά στην ατζέντα του δημοτικού μας τραγουδιού και της ανώνυμης, λαϊκής μας ποίησης. Παρόλο που το δημοτικό τραγούδι δεν το χαρακτηρίζει καμία πρόθεση διδακτισμού, εντούτοις θα έλεγα πως μας διδάσκει πολλά από μόνο του και από φυσικού του, ιστορώντας τις σχέσεις των ανθρώπων που αναπτύσσονται μέσα από τον έρωτα στις πολλές και διάφορες πτυχές και εκδοχές του, σε πολλούς και διαφορετικούς τόπους της χώρας, μεταξύ ανομοιογενών πληθυσμών.
Ο σπουδαίος αυτός τόμος των 760 σελίδων χωρίζεται σε έξι κεφάλαια. Τα απαριθμώ για να έχει ο αναγνώστης μια ιδέα της διάρθρωσης του τόμου, διότι οι τίτλοι προκαθορίζουν το περιεχόμενο των κεφαλαίων και ασφαλώς είναι επιλογές του συγγραφέα: «Οι σύνοικοι και οι περίοικοι», «Εγώ είμ’ η Βλάχα η έμορφη», «Οσο καυχιόμουν κι ήλεγα μαύρος μη με φιλήσει», «Μωρ’ Αρβανιτοπούλα μου και κόρη μου γραμμένη», «Τούρκος αγάπαγε μια Ρωμιοπούλα» και «Φυσική αμεροληψία των δημοτικών τραγουδιών». Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι το μακρύτερο κεφάλαιο είναι το αναφερόμενο στον έρωτα μεταξύ Τούρκων και Ρωμιών, σχεδόν το ένα τρίτο του τόμου, κάτι που υποδηλώνει πολλά, ότι η συναντίληψη και η συμμόρφωση στις επιταγές του έρωτα είναι υπεράνω όλων και πως ο έρωτας όχι μόνο χρόνια και συμβιβασμούς και θρησκείες δεν κοιτά αλλά τραγουδά πόνους και φαρμάκια που ενώνουν αλλοεθνείς.
Ο τόμος αυτός είναι ένα τεράστιο έργο ζωής. Ο Μπουκάλας ορμά με μεγάλη όρεξη σε πηγές και τις εξαντλεί. Είναι απίστευτος ο ζήλος και το πάθος του για τη δημοτική μας ποίηση. Παθιασμένος εραστής του γνήσια λαϊκού / δημοτικού μας πολιτισμού, έχει φτιάξει μια μεγάλη, πολυφωνική συμφωνία με το δημοτικό τραγούδι το οποίο συνεχώς ανασκάπτει, όπως η σκαπάνη αρχαιολόγου, φέρνοντας στο φως περισσότερες και ολοένα πιο πολύτιμες μαρτυρίες και εκδοχές του. Ο κύκλος του έρωτα μέσα στο έθνος μάς γοητεύει μέσα στην παγκοσμιοποιημένη εποχή μας, όπως μας γοητεύουν όλες οι άχρονες παραδόσεις που καταγράφονται στα δημοτικά τραγούδια. Γιατί είναι η γλώσσα που γοητεύει. Είναι τα ρούχα που βρίσκει η γλώσσα για να ντύσει τον έρωτα. Είναι τα έθιμα του αρραβώνα, του γάμου, της σκλαβιάς και των φραγμάτων που προκαλούν οι αποκλεισμοί εδώ ή εκεί. Ο Μπουκάλας επεξεργάζεται το μεγάλο υλικό του με μαεστρία μοναδική. Κατορθώνει και το τιθασεύει και το βάζει σε μία τάξη. Το κάνει με ενθουσιασμό. Με μεράκι. Με κέφι. Με μοναδική επί μέρους επιμέλεια που δείχνει την αγάπη του για το αντικείμενό του. Είναι σαν ένα ντοκιμαντέρ, ασπρόμαυρο φυσικά και των 16 mm, που αναπλάθει τοπία που ορίζουν τον τόπο της γλώσσας μας. Σε κάμπους και σε βουνά. Σε ραχούλες και σε ακροποταμιές. Σε χωριά και σε τσαντίρια. Σε ξωκλήσια και σε σοκάκια και σε στάνες και σε μύλους. Σε θάλασσες και σε νησιά. Εν καιρώ πολέμου και εν καιρώ ειρήνης. Τα τοπία είναι παλιά αλλά η γλώσσα ζώσα και το ντοκιμαντέρ εικονοποιεί τις παραδόσεις. Ως άλλος διευθυντής ορχήστρας που έχει μάθει απέξω όλες τις παρτιτούρες, ο Μπουκάλας συμφιλιώνει μαυροντυμένους έρωτες με το φαντασιακό της αυτοθυσίας και της αυταπάρνησης. Το χώμα μάς δείχνει, που είναι ποτισμένο με το αίμα του έρωτα. Μας μεταφέρει σε εποχές όπου η παντοδυναμία του έρωτα καθόριζε τα πάντα. Ερωτας μεταξύ Ελλήνων, Βλάχων, Μαύρων, Αρβανιτών και Τούρκων. Ερωτας που όταν δεν βρίσκει ανταπόκριση πιάνει το μαχαίρι να σκοτώσει. Ερωτας που πονά, ξεπερνά όλα τα εμπόδια και τις προκαταλήψεις και εξυψώνει. Ερωτας που τραγουδά όλα τα ατραγούδιστα τραγούδια.
Ο Μπουκάλας δεν είναι μόνο δεινός επιφυλλιδογράφος και σπουδαίος ποιητής αλλά εδώ μας φανερώνει την πλευρά του επίπονου και επίμονου ερευνητή / μελετητή της δημοτικής ποίησης και τον κόσμο που πλάθει. Ο αξεπέραστος αυτός τόμος είναι η διδακτορική διατριβή του στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Κύπρου. Είναι το εθνικό, άρα αληθινό, μυθιστόρημα που καλύπτει μια τεράστια γκάμα και που ιστορεί τις φωνές σύνοικων και περίοικων, που δεν αποσιωπούν τίποτε και που με τη δυναμική τους μας οδηγούν στην εθνική αυτογνωσία.