Το 1956, μήνα Σεπτέμβριο, ο διευθυντής του Ουγγρικού Πρακτορείου Ειδήσεων, λίγα λεπτά προτού ισοπεδωθεί το γραφείο του από το πυροβολικό, έστειλε με τέλεξ σε ολόκληρο τον κόσμο ένα απελπισμένο μήνυμα για την επίθεση που είχαν εξαπολύσει το πρωί οι ρωσικές δυνάμεις ενάντια στη Βουδαπέστη. Το τηλεγράφημα τέλειωνε με τα λόγια: «Θα πεθάνουμε για την Ουγγαρία και για την Ευρώπη».
Τι ήθελε να πει αυτή η φράση; Ηθελε σίγουρα να πει ότι τα ρωσικά τανκ έθεταν σε κίνδυνο την Ουγγαρία, και μαζί της την Ευρώπη. Αλλά με ποια έννοια κινδύνευε η Ευρώπη; Μήπως τα ρωσικά τανκ ετοιμάζονταν να διαβούν τα ουγγρικά σύνορα με κατεύθυνση τα δυτικά; Οχι. Ο διευθυντής του Ουγγρικού Πρακτορείου Ειδήσεων ήθελε να πει πως οι Ρώσοι, χτυπώντας την Ουγγαρία, χτυπούσαν την ίδια την Ευρώπη. Ηταν πρόθυμος να πεθάνει, για να παραμείνει η Ουγγαρία Ουγγαρία και να παραμείνει Ευρώπη.
Παρόλο που το νόημα της φράσης μοιάζει σαφές, εξακολουθεί να μας προβληματίζει. Πράγματι, εδώ, στη Γαλλία, στην Αμερική, σκεφτόμαστε συνήθως ότι το διακύβευμα εκείνη την εποχή δεν ήταν ούτε η Ουγγαρία ούτε η Ευρώπη, αλλά ένα πολιτικό καθεστώς. Δεν θα λέγαμε ποτέ πως απειλούνταν η Ουγγαρία αυτή καθαυτή, και ακόμη περισσότερο δεν καταλαβαίνουμε γιατί ένας Ούγγρος, αντιμέτωπος με τον ίδιο του τον θάνατο, επικαλείται την Ευρώπη. Αραγε ο Σολζενίτσιν, όταν καταγγέλλει την κομμουνιστική καταπίεση, επικαλείται την Ευρώπη σαν θεμελιώδη αξία για την οποία αξίζει να πεθάνεις;
Οχι, «να πεθάνεις για την πατρίδα σου και την Ευρώπη» είναι μια φράση που δεν θα την αντιλαμβανόταν κάποιος ούτε στη Μόσχα ούτε στο Λένινγκραντ, αλλά ακριβώς στη Βουδαπέστη ή στη Βαρσοβία.
Οντως, τι είναι η Ευρώπη για έναν Ούγγρο, έναν Τσέχο, έναν Πολωνό; Τα έθνη αυτά ανήκαν εξαρχής στο τμήμα της Ευρώπης που είχε τις ρίζες του στη ρωμαϊκή χριστιανοσύνη. Συμμετείχαν σε όλες τις φάσεις της ιστορίας της. Η λέξη «Ευρώπη» δεν αντιπροσωπεύει γι’ αυτά κάποιο γεωγραφικό φαινόμενο, αλλά μια πνευματική έννοια συνώνυμη της λέξης «Δύση». (…)
Η γεωγραφική Ευρώπη (αυτή που εκτείνεται από τον Ατλαντικό έως τα Ουράλια) ήταν πάντα διαιρεμένη σε δύο μισά, που εξελίσσονταν χωριστά: το ένα συνδεόταν με την αρχαία Ρώμη και την Καθολική Εκκλησία (ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: λατινικό αλφάβητο)· το άλλο ήταν θεμελιωμένο στο Βυζάντιο και στην Ορθόδοξη Εκκλησία (ιδιαίτερο χαρακτηριστικό: κυριλλικό αλφάβητο). Μετά το 1945, τα σύνορα ανάμεσα σε αυτές τις δύο Ευρώπες μετατοπίστηκαν μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα προς τα δυτικά, και μερικά έθνη που θεωρούσαν πάντα πως είναι δυτικά ξύπνησαν ένα ωραίο πρωί και διαπίστωσαν πως βρίσκονται στην Ανατολή.