Στο «Βιβλίο των φανταστικών όντων», ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες γράφει πως «ένα τέρας δεν είναι παρά ένας συνδυασμός από μέλη πραγματικών όντων, και οι δυνατότητες των παραλλαγών αγγίζουν το άπειρο». Στο βιβλίο αυτό, που εκδόθηκε αρχικά στα ισπανικά το 1957 με τον τίτλο «Εγχειρίδιο φαντασιακής ζωολογίας», ο συγγραφέας ταξιδεύει στη βιβλιοθήκη και τη λαογραφία του φανταστικού και φτιάχνει μια μικρή εγκυκλοπαίδεια παγκόσμιας κρυπτοζωολογίας. Οι σελίδες του είναι μια παρέλαση τεράτων τόσο πολυσυλλεκτική, που συναντάμε μέσα της ακόμα και όντα που γέννησε η φαντασία του Κάφκα.
Ο Αργεντίνος μάστορας του φανταστικού, όμως, βάδισε σε παλιά μονοπάτια. Ακολούθησε όχι μόνο το σκοτεινό και συναρπαστικό χνάρι του Χ.Φ. Λάβκραφτ, αλλά και άλλο ένα, πολύ πιο παλιό, που είχε αρχίσει να χαράσσεται στην Ευρώπη του 16ου αιώνα από έναν πολυπράγμονα Ελβετό, τον Κόνραντ Γκέσνερ. Σύμβολο του πνεύματος της εποχής του, αυτός ο πολύπλευρος ουμανιστής ήταν ένας αρχετυπικός άνθρωπος της Αναγέννησης: υπήρξε (μεταξύ πολλών άλλων) γιατρός, φυσιοδίφης, βιβλιογράφος και φιλόλογος, και άφησε πίσω του μερικά πρωτοποριακά έργα, όπως έναν κατάλογο όλων των έργων των τότε εν ζωή συγγραφέων με τίτλο «Bibliotheca Universalis» (1545-1555) και την εντυπωσιακή «Historia Animalium» του, ένα τετράτομο, μνημειώδες έργο, όπου έχει συγκεντρώσει οτιδήποτε είχε γραφτεί στο παρελθόν (από τους Ελληνες και τους Ρωμαίους της κλασικής και ελληνιστικής περιόδου έως τους Αραβες και τους συγγραφείς του Μεσαίωνα) για το ζωικό βασίλειο.
Το γιγάντιο αυτό πόνημα χώρισε τα ζώα σύμφωνα με τις διδασκαλίες του Αριστοτέλη και, όσο ζούσε ο δημιουργός του, τυπώθηκαν τέσσερα βιβλία: το πρώτο μιλούσε για τα τετράποδα θηλαστικά, το δεύτερο για τα αμφίβια, το τρίτο για τα πτηνά, και το τέταρτο για «ψάρια και άλλα υδρόβια πλάσματα».
Οι τέσσερις τόμοι είναι γεμάτοι με εξαιρετικά περίτεχνες, εντυπωσιακές ξυλογραφίες που αμέσως τραβάνε το μάτι. Αλλά αυτές που κλέβουν την προσοχή μας είναι εκείνες που απεικονίζουν φανταστικά όντα, που εμφανίζονται εδώ κι εκεί, ανάμεσα στα αληθινά. Τα υδρόβια από αυτά είναι τα πιο εντυπωσιακά.
Είναι αδύνατον να μη νιώσει κανείς θαυμασμό και δέος κοιτώντας αυτό το ακατονόμαστο, απροσδιόριστο πλάσμα με τα δώδεκα πόδια, τα τέσσερα πρόσωπα γουρουνιού και την ουρά ψαριού, το οποίο, υποτίθεται, είχε θεαθεί να κολυμπάει στη μεσογειακή ακτή της Γαλλίας, μεταξύ Νίκαιας και Αντίμπ, περί το 1562. Οσο για τον ανεκδιήγητο θαλάσσιο μοναχό, που ποζάρει εμβρόντητος δίπλα σε έναν θαλάσσιο… επίσκοπο, στη σελίδα 174 του βιβλίου των «Θαλάσσιων Ζώων», μοιάζουν μαζί σαν ένα γκροτέσκο ζευγάρι, βγαλμένο από μια άρρωστη φαντασία, στο όριο του τρόμου, της φάρσας και της κωμωδίας. Και είναι πάντα η θάλασσα που μοιάζει να κάνει αυτά τα πλάσματα της φαντασίας ακόμα πιο παράξενα. Είναι λες και μόνο μέσα από αυτήν θα μπορούσαν να ξεπηδήσουν.
Υπάρχει όμως και η κληρονομιά ενός συγχρόνου του Γκέσνερ, του συγγραφέα, χαρτογράφου και ιεράρχη Μάγκνους Ολάους, Σουηδού που έζησε εξόριστος στην Ιταλία και άφησε πίσω του δύο σημαντικά έργα που μιλούν με θρυλικά λόγια και εικόνες για τους τόπους καταγωγής του. Ενα από αυτά ήταν η «Περιγραφή των βορινών φυλών», που τυπώθηκε το 1555 στη Ρώμη, σε δικό του τυπογραφείο, έργο τόσο πελώριο και φιλόδοξο που, στην αχανή ιστορία της ανθρώπινης τυπογραφικής δραστηριότητας, μοιάζει σαν γιγάντιο πυροτέχνημα: 815 σελίδες χωρισμένες σε 22 βιβλία που συνοδεύονται από 480 ξυλογραφίες. Ενα εθνογραφικό μεγαλούργημα απ’ όπου δεν λείπουν τα τέρατα: θαλάσσια ερπετά, λυκάνθρωποι και στρατιές νάνων που πολεμούν γερανούς στη Γροιλανδία. Αναμενόμενο άλλωστε, εφόσον μεγάλο κομμάτι της ύλης του προέρχεται από τοπικούς θρύλους.
Εδιναν πρόσωπο και εικόνα στην απεραντοσύνη άγνωστων νερών μέχρι τον 17ο αιώνα, όταν τα εμπορικά πλοία άρχισαν να τα οργώνουν.
Από το ίδιο φολκλορικό υλικό της φαντασίας φαίνεται πως εμπλουτίστηκε και ένας χάρτης που έφτιαξε λίγα χρόνια πριν, το 1539, στη Βενετία. Το όνομά του ήταν «Carta Marina» («Ναυτικός Χάρτης»), που, όπως έλεγε γλαφυρά η ιταλική του περιγραφή, συνιστούσε «χάρτη του σκανδιναβικού ψύχους, πέρα από τη θάλασσα της Γερμανίας, που παρουσιάζει μερικά εξαιρετικά παράξενα, άγνωστα ακόμα και στους Ελληνες και τους Λατίνους, θαύματα της φύσης».
Κοιτώντας προσεκτικά στα ανοιχτά της Νορβηγίας, σε γεωγραφικούς παράλληλους που αγγίζουν «την άκρη της Γης», σε νερά κρύα και άγνωστα, εμφανίζονται πράγματα παράξενα: φάλαινες που μοιάζουν με αγριογούρουνα, τερατώδη ψάρια-ερπετά με μουστάκια και ένα κήτος που στη ράχη του έχουν… στήσει κατασκήνωση δύο ναυτικοί.
Ο Μάγκνους χρησιμοποίησε τις μαρτυρίες ναυτικών μιας εποχής που η ναυσιπλοΐα δεν είχε ακόμα εξερευνήσει επαρκώς τις σκανδιναβικές θάλασσες οι οποίες αποτελούν φυσικό περιβάλλον των περισσότερων φαλαινών, με αποτέλεσμα αυτές να παραμένουν άγνωστα, μυθικά πλάσματα που το ασύλληπτο μέγεθός τους αρκεί για να εμπνεύσει τις χειρότερες φαντασίες. Ο χάρτης αυτός (πρωτοποριακός και μοναδικός για την εποχή του και, εν μέρει, ακριβής επιστημονικά ακόμα και με σημερινά δεδομένα) αποτελεί ντοκουμέντο μιας εποχής όπου η μελέτη της Φυσικής Ιστορίας στην Ευρώπη έκανε τα πρώτα της βήματα.
Τα όντα της φαντασίας που εμφανίζονται στην «Carta Marina» δημιούργησαν, κατά τον 16ο αιώνα, τη δική τους παροδική «μόδα» και έγιναν απαραίτητο αισθητικό στοιχείο κάθε χάρτη. Λέγεται κιόλας πως όταν ο Ερρίκος ο Β΄ της Γαλλίας παρήγγειλε έναν παγκόσμιο χάρτη, κλήθηκε ειδικά για τον σχεδιασμό του ένας «ταλαντούχος ειδικός θαλάσσιων τεράτων». Τέρατα που, όπως είχε γράψει ο Αμερικανός ιστορικός της χαρτογραφίας και μεσαιωνολόγος Σετ βαν Ντούζερ στο βιβλίο του «Sea Monsters on Medieval and Renaissance Maps» (2015), παρέμειναν για χρόνια «οι καλύτεροι φίλοι των χαρτογράφων».
Οι ίδιοι οι ναυτικοί, βέβαια, δεν συμβουλεύονταν χάρτες των θαλασσών διακοσμημένους με καλόγερους με λέπια και φτερωτούς δράκους. Αυτά ήταν παιχνίδια των χαρτογράφων, των μελετητών, των ανθρώπων της στεριάς που ονειρεύονταν από την ασφάλεια της βιβλιοθήκης τους τα όρια του κόσμου όπως τον ξέρανε και τις συναντήσεις με το «θαυμάσιο» που κρυβόταν πίσω από τον ορίζοντα. Αυτά τα τέρατα ήταν ένας τρόπος για να δώσουμε πρόσωπο και εικόνα στην απεραντοσύνη άγνωστων νερών, τα οποία, με την έλευση του 17ου αιώνα, τα εμπορικά καράβια άρχισαν να οργώνουν, αφαιρώντας από μέσα τους το μυστήριο – και μαζί και τα τέρατα.
Και όμως, κοιτάζοντας κανείς σήμερα τον θαλάσσιο επίσκοπο από το βιβλίο του Γκέσνερ είναι σαν το μυστήριο να μην έχει φύγει από τη μορφή του, λες και μέσα στις υπέροχες γραμμές της χάραξής του πάνω σε ένα κομμάτι ξύλο υπάρχει ακόμα κάτι νέο, φρέσκο και ζωντανό. Θα μπορούσε να έχει εμπνεύσει, 400 χρόνια μετά, τον θρυλικό Αμερικανό animator Ρέι Χαριχάουζεν ή τους κομίστες της Μάρβελ. Υπάρχει κάτι τρομακτικά μοντέρνο στην οπτική γλώσσα αυτών των παλιών τεράτων – λες και υπήρξαν οι πρόδρομοι της επιστημονικής φαντασίας.