Στις 12 και 13 Φεβρουαρίου, η Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας της Σχολής Μωραΐτη διοργάνωσε διημερίδα με θέμα «Μεταπολιτευτική πεζογραφία και δημόσια σφαίρα». Πολλά και ενδιαφέροντα ακούστηκαν τις δύο αυτές ημέρες, για τον τρόπο με τον οποίο η πεζογραφία της μεταπολιτευτικής περιόδου συνδέθηκε περισσότερο ή λιγότερο με την Ιστορία και την κοινωνία. Καλύτερα, πώς απεικόνισε τις αλλαγές που τις μορφοποιούσαν. Αλλα περιγραφικά, άλλα κανονιστικά, με άμεση και δηλωμένη αναγωγή στο δέον, στην κοινωνική ευθύνη της λογοτεχνίας. Πολλές φυσικά οι οπτικές και αντικρουόμενες και οι σκέψεις μετά τις τοποθετήσεις, μετά τις συζητήσεις, ακόμη περισσότερες.
Θα σταθώ σε δύο σημεία. Το πρώτο είναι ο ορισμός του επιπέδου της σχέσης πολιτικής, κοινωνίας και λογοτεχνίας. Το δεύτερο είναι η ρητή ή υπόρρητη υποτίμηση της μεταπολιτευτικής πεζογραφίας στο πλαίσιο της γενικευμένης υποτίμησης της Μεταπολίτευσης, ολέθριας και απλουστευτικής κατά τη γνώμη μου. Με κάποιο τρόπο, το πρώτο απαντά στο δεύτερο και μαζί αποτελούν μια αρχή για νέες συζητήσεις.
Μια παραδοσιακή και μηχανιστική θεώρηση της λογοτεχνίας, τη θέλει να αντανακλά, να αναπαριστά την πραγματικότητα. Η λογοτεχνία, όμως, όντας ως τέχνη-επικοινωνία ένα σύστημα, είναι η ίδια μέρος της πραγματικότητας αυτής, όπως διαμορφώνεται στον παρόντα χρόνο. Επικοινωνεί συγχρονικά με άλλα συστήματα, στο πλαίσιο ευρύτερων σχηματισμών, της κουλτούρας, της κοινωνίας, όχι με τρόπο γραμμικό, αλλά με μεταβιβάσεις, αναδράσεις, μετατοπίσεις. Ποτέ η παραγωγή και η πρόσληψή της ωστόσο δεν είναι εν κενώ και εκτός κοινωνίας. Υπ’ αυτή την έννοια, η λογοτεχνία, ακόμη κι όταν δεν μιλάει για Ιστορία, πολιτική και κοινωνία, είναι πολιτική με την ευρύτερη έννοια του όρου. Οι γενικές κατηγορίες που σχηματίζουν σε επίπεδο μακροδομής το μεταπολιτευτικό τοπίο της πεζογραφίας συντονίζονται με τη διαίρεση της μεταπολίτευσης σε δύο φάσεις, κατά τον Γιάννη Βούλγαρη λόγου χάρη (Η μεταπολιτευτική Ελλάδα 1974-2009, Πόλις 2013), της αρχικής αντιδεξιάς ευφορίας και της μεταδιπολικής πια, μετά το 1989 και την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, παγκοσμιοποίησης, αλλά όχι με τρόπο γραμμικό. Θα λέγαμε μάλιστα ότι η λογοτεχνία λειτουργεί ως «εργαστήρι» όπου ζυμώνονται ιδέες που θα εμφανιστούν λίγο αργότερα εναργώς στα υπόλοιπα συστήματα. Ηδη την πρώτη πενταετία μετά την πτώση της χούντας μια νέα γενιά αμφισβητεί την πολιτική λογοτεχνία και εισάγει το προσωπικό και το ιδιωτικό στον χώρο της πεζογραφίας, πριν από τη ρήξη της συλλογικότητας, την υποχώρηση του εθνικού υπέρ των νέων υπερεθνικών σχηματισμών και την κατίσχυση του ιδιωτικού στην πολιτική και την κοινωνία αλλά και τη γιγάντωση -;- των εκδοτικών οίκων που αλλάζουν φυσιογνωμία και την πατρωνία των ΜΜΕ στο λογοτεχνικό πεδίο. Είκοσι χρόνια πριν από την κρίση, κάποια μυθιστορήματα περιέγραφαν τους όρους δημιουργίας της, με τον ίδιο τρόπο που η ποίηση εδώ και μια δεκαετία αλλά και η πεζογραφία τον τελευταίο καιρό προτείνουν όψεις μέλλοντος. Η επιμονή στη γλώσσα και το ύφος, από την άλλη, στην τεχνική και στο παίγνιο, ακόμη και η διαχείριση των ειδών μπορούν να αποτελέσουν σε ένα επίπεδο πολιτικές επιλογές.
Η μεταπολιτευτική πεζογραφία είναι λοιπόν εξ ορισμού πολιτικοκοινωνική, υπό μία έννοια, αφού εκφράζει την εποχή και είναι εξίσου καλή και κακή με τη Μεταπολίτευση. Και σε καμία περίπτωση δηλαδή δεν είναι κακή, αν μείνουμε στο επίπεδο της λογοτεχνικότητας, αφού έχουμε σημαντικούς συγγραφείς και εξίσου σημαντικά έργα, σε όλες τις τάσεις και τα ρεύματα. Το ζήτημα είναι τι μας λένε τα σχήματα σαν αυτό, βασισμένα σε αδρούς συσχετισμούς λογοτεχνικών και εξωλογοτεχνικών στοιχείων με άξονες θεματικούς αν όχι με προαπαιτούμενα ηθικά. Δημιουργούν το πλαίσιο για την εξέταση των έργων προφανώς, των κειμένων, που μόνα αυτά αποτελούν την πρώτη ύλη της λογοτεχνίας και της ιστορίας της. Διπλή στοχοθεσία, ευρύ πεδίο διαλόγου.