ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ
Η μεταπολιτευτική κριτική στον καθρέφτη
εκδ. Πόλις, σελ. 222
Διαβάζω εδώ και καιρό το βιβλίο του Γιώργου Περαντωνάκη, όχι επειδή είναι πολυσέλιδο και δυσνόητο, κάθε άλλο, αλλά επειδή προβληματίζομαι με πολλά ζητήματα που θέτει, στο πλαίσιο ενός κριτικού αναστοχασμού. Και μόνο το γεγονός ότι ένα βιβλίο σε κρατά για κάμποσο καιρό, πάντως, είναι αδιαμφισβήτητη επιτυχία, δείχνει ότι ανοίγει μια συζήτηση, ασχέτως του προσανατολισμού που αυτή θα λάβει.
Ο Περαντωνάκης επιδιώκει στο βιβλίο του να περιγράψει τη λειτουργία της μεταπολιτευτικής κριτικής μέσα από τον αυτοαναφορικό λόγο των ίδιων των κριτικών. Δεν αναφέρεται όμως στη μεταπολιτευτική κριτική στο σύνολό της, αλλά σε ένα τμήμα της μόνο, εφόσον θέτει ως όριο το 1990, οπότε και κατ’ αυτόν τελειώνει η άμεσα μεταπολιτευτική φάση και αρχίζει στη μεταπολίτευση η φάση των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Η μεταπολίτευση όμως δεν ξεκινά το 1990, ούτε τα ΜΜΕ δίνουν το στίγμα της καθ’ ημάς μεταδιπολικής παγκοσμιοποίησης. Οχι μόνο τουλάχιστον. Διότι τα ΜΜΕ, που σίγουρα διαδραμάτισαν ρόλο «πάτρωνα» στο λογοτεχνικό πεδίο στη δεύτερη αυτή φάση της μεταπολίτευσης, είναι τμήμα της κουλτούρας, της κοινωνίας που αλλάζει. Κι αυτή η αλλαγή σχετίζεται και με την κουλτούρα στο σύνολό της, και με τη λογοτεχνία ειδικότερα, και με τους θεσμούς και τη θέση τους απέναντι στα πολιτισμικά δρώμενα, και συνακόλουθα και με την κριτική.
Ο J. F. English (Harvard University Press, 2005), στην παράδοση του Μπουρντιέ, αναφερόμενος στο συμβολικό κεφάλαιο και τους συσχετισμούς εξουσίας στο πλαίσιο της κουλτούρας μιλάει για την «οικονομία του πρεστίζ», του κύρους και σίγουρα περιγράφει την περίοδο για την οποία μιλά ο Περαντωνάκης, αλλά όχι μόνο. Σ’ αυτήν ακριβώς την οικονομία εντάσσονται τα βραβεία, τα οποία πραγματεύεται εν συντομία ο Περαντωνάκης, αλλά και η κριτική καθαυτή – που αποτελεί σύμφωνα με κάποιους θεωρητικούς, όπως ο Lefevere, μορφή της «δεύτερης γραφής», μαζί με τη μετάφραση και την ανθολόγηση. Η προσέγγιση του Περαντωνάκη, πλαισιωμένη από θεωρητικά κείμενα, παρουσιάζει την εξέλιξη της κριτικής μέσα από τη συζήτηση των κριτικών για την κριτική, ή μάλλον τους παράλληλους μονολόγους τους, τις διαφωνίες και τις συγκρούσεις τους σε ένα πεδίο που αλλάζει, όπως διατείνεται, ριζικά με τα ηλεκτρονικά μέσα.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η χαρτογράφηση που κάνει είναι ενδιαφέρουσα. Αλλά τα ερωτήματα παραμένουν. Για παράδειγμα, πόσο αποτελεσματική μπορεί να είναι η αποτύπωση της εξέλιξης της κριτικής με βάση την προθετικότητα του κριτικού; Πόσο πλήρης είναι η εικόνα της μεταπολιτευτικής κριτικής που μας δίνει; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι μας δίνει μια εικόνα και της κριτικής και της εποχής. Ο μόνος όμως πραγματικός καθρέφτης της κριτικής είναι, νομίζω, τα κριτικά κείμενα καθαυτά. Από αυτά θα προκύψει το όποιο ασφαλές συμπέρασμα για τη διάδραση λογοτεχνίας και κριτικής σε μια ιστορική περίοδο· για τη θέση της κριτικής στο ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο, στην ουσία του αξιακό· για την ηθική της κριτικής που όπως και αυτή της λογοτεχνίας δεν μπορεί παρά να ορίζεται ως ηθική ενός πολύτροπου διαλόγου των ίδιων των κειμένων με τους αποδέκτες, τα συμφραζόμενα της εποχής, αλλά και τη διαχρονία. Διάλογος υποκειμένων που ενσωματώνουν εξ ορισμού το κοινωνικό στοιχείο, μέσα από την έξη, το κατά Μπουρντιέ habitus στην κοινωνική τους πρακτική.
Αυτή η μελέτη των κειμένων σήμερα μπορεί πολύ εύκολα να γίνει και μάλιστα σε πολλά συγκριτικά επίπεδα: η ψηφιακότητα μας επιτρέπει εδώ και πολύ πολύ καιρό και πολύ πριν γίνουν άλλη μια μόδα στη χώρα μας τα περίφημα digital humanities να επεξεργαζόμαστε ευρύτατα σώματα κειμένων και να εξάγουμε ποικίλα δεδομένα από αυτά. Αυτή θα μπορούσε να είναι μια γόνιμη συνέχεια στη γόνιμη συζήτηση που άνοιξε ο Περαντωνάκης.