MARK MAZOWER
Κυβερνώντας τον κόσμο: Η ιστορία μιας ιδέας
μτφρ.: Ελένη Αστερίου
εκδ. Αλεξάνδρεια, σελ. 476
«Εδώ που τα λέμε, οι περισσότεροι βασιλιάδες ενδιαφέρονται για την επιστήμη του πολέμου –που προσωπικά ούτε ξέρω ούτε θέλω να μάθω– κι όχι για χρήσιμα έργα ειρήνης. Πολύ δε περισσότερο, ενδιαφέρονται να αποκτήσουν με κάθε μέσον νέα βασίλεια κι όχι να κυβερνήσουν όπως πρέπει αυτά που ήδη έχουν…». Αυτά έγραφε ο Τόμας Μορ (1477 – 1535) στην «Ουτοπία», και ο Μακιαβέλι (1469 – 1527) σημείωνε ότι «το ιδανικό για τον Ηγεμόνα είναι να διαθέτει το πρώτο είδος μυαλού. Αλλά και με το δεύτερο κάνει τη δουλειά του…». Από τα πρώιμα εργαστήρια των σκαπανέων της πολιτικής φιλοσοφίας για την «καλή» εθνική διακυβέρνηση και με μακραίωνες πρακτικές «διαρκούς πολέμου για διαρκή ειρήνη», ο κόσμος των εξαντλημένων νικητών της ναπολεόντειας ιδέας οδηγήθηκε στη νέα «Ευρωπαϊκή Συμφωνία» για την εμπέδωση της ειρήνης, η οποία θα λειτουργούσε ως φραγμός στη βαρβαρότητα και το χάος των Ναπολεόντειων πολέμων. Η φρίκη, πίστευαν οι άνθρωποι, δεν θα επαναλαμβανόταν ποτέ πια.
Αλλά και κάθε φορά, γράφει ο Μαρκ Μαζάουερ, που ο κόσμος καταστρεφόταν με ένα νέο ξέσπασμα βίαιου κυνισμού και μεταβαλλόμενων συμμαχιών, «κάθε φορά πρόβαλλε η απαίτηση για κάτι που θα μπορούσε να κάμψει τα βραχυπρόθεσμα εθνικά συμφέροντα προς όφελος ενός παγκόσμιου κοινού αγαθού».
Οι διεθνείς οργανισμοί
Η ιδέα της καλής «διακυβέρνησης του κόσμου», αυτή που σηματοδότησε την απαρχή της πολυμέρειας και των διεθνών οργανισμών, που εκκόλαψε τις παράλληλες ιδέες της κοσμικής αρμονίας, της «ειρήνης για την εποχή μας», της «παγκόσμιας αδελφοσύνης», είτε ως Κοινωνία των Εθνών είτε ως ΟΗΕ είτε ως Διεθνής Ερυθρός Σταυρός κ.λπ., επανερχόταν κάθε φορά –πάντα ύστερα από σαρωτικές καταστροφές– σαν άπιαστο όνειρο για μια «αυτοκρατορία δικαίου», για «οικουμενική γλώσσα», για οριστική απάντηση στο θέμα της ειρήνης και του πολέμου, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της συνεργασίας των λαών, της ευημερίας και της ανάπτυξης.
Ο ιστορικός Μαρκ Μαζάουερ μελετά αυτά τα θέματα και συνθέτει με μοναδικό τρόπο τη μεγάλη μετάβαση –που εκτυλίχθηκε στο πλαίσιο δύο αιώνων, του 19ου και του 20ού– «από μια εποχή στην οποία επικρατούσε πίστη στην ιδέα των διεθνών οργανισμών, σε μια εποχή στην οποία η πίστη αυτή χάθηκε». Η διαυγής και εκπληκτική καταγραφή και αφήγηση της ιδέας της διακυβέρνησης του κόσμου και της εξέλιξής της, σε ένα από τα καλύτερα βιβλία του 2012, σήμερα θέτει ένα μεγάλο ερώτημα σχετικά με το όνειρο: τι έχει απομείνει από όλα αυτά;
Τα εργαστήρια σκέψης του Σαιν Σιμόν και του Αύγουστου Κοντ για τον καθορισμό της αλήθειας των πραγμάτων της ανθρωπότητας, του Μπένθαμ, του Καντ, του Μαρξ, ή και της φερώνυμης «ελπιδοφόρας» ιδέας του Ρωσοεβραίου γιατρού Λούντβικ Ζαμένχοφ, του Dr. Esperanto, για την παγκόσμια γλώσσα, δεν ήταν και τόσο εύκολη υπόθεση.
Η ιδέα της ορθολογικής υπερεθνικής παγκόσμιας διακυβέρνησης και της τέχνης της ήταν απλώς μια εκδοχή εντός ενός πολύ ευρύτερου φάσματος κοσμικών διεθνιστικών ουτοπιών που κάλυψαν τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων και έθρεψαν μια τεράστια ποικιλία απόψεων και πρακτικών.
Ωστόσο, αυτό που ξεκίνησε ως ευρωπαϊκή ή δυτική υπόθεση για το μέλλον του σημερινού κόσμου, με θιασώτες του ελεύθερου εμπορίου, κομμουνιστές, διεθνιστές, αναρχικούς και εθνικιστές να προβάλλουν τα δικά τους ριζοσπαστικά οράματα για μια διεθνή αρμονία, αναμειγνύοντας ουτοπικές μυθοπλασίες του Ιουλίου Βερν και του Χ. Τζ. Γουέλς με τα σχέδια της εσπεράντο, τα όνειρα για μια καθολική επιστήμη της πληροφορίας και τους νομικούς κώδικες ενός δικαστηρίου για όλη την ανθρωπότητα, με τους ναυαλιστές Βρετανούς και Αμερικανούς σχεδιαστές του «αμερικανικού αιώνα», να στηρίζουν τη δημιουργία ενός ενιαίου παγκόσμιου οργανισμού ασφαλείας, εξελίχθηκε σε κάτι ρευστό και άδηλο για τον 21ο αιώνα. Σε μια εποχή δυστοπιών, που ο ΟΗΕ απαξιώνεται, η αμερικανική ισχύς υποχωρεί, η Ευρώπη δοκιμάζει τη συνοχή της και που ασταθείς συνασπισμοί ισχύος ή κοντόθωρες δυνάμεις της αγοράς απειλούν και πάλι μεγάλα τμήματα του κόσμου, το βιβλίο αυτό δεν θα μπορούσε να είναι πιο επίκαιρο.
«Ισως», σημειώνει ο Μαζάουερ, «κάπου στο μέσο των διεθνών τελετουργιών, ανάμεσα στην παγκόσμια κυβέρνηση και την κατάργηση της κυβέρνησης, βρίσκεται το όραμα της οργανωμένης συνεργασίας μεταξύ των εθνών. Πίσω από ένα πλέγμα ελπίδων, φαντασίας και φόβων να βρίσκεται το όραμα ενός καλύτερου μέλλοντος εντός των δυνατοτήτων και των ικανοτήτων μας», με το απόφθεγμα του Τόμας Πέιν να σφίγγει τον λαιμό της Ευρώπης σαν τον βρόγχο του ομιλητή στη συνέλευση των αρχαίων Λοκρών: «πολύ πυκνοκατοικημένη από βασίλεια για να έχει μακροχρόνια ειρήνη».
Στα… χαρτιά
«Οι πολιτικοί εκπρόσωποί μας… συζητούν για μεταρρυθμίσεις και κάνουν μεγαλεπήβολες δηλώσεις για παγκόσμιους στόχους, οι περισσότεροι από τους οποίους μένουν στα χαρτιά… Συνεχίζουν να μεταβιβάζουν την εξουσία σε ειδήμονες και ιδιοτελείς αυτορρυθμιζόμενους φορείς στο όνομα της αποτελεσματικής παγκόσμιας διακυβέρνησης, ενώ τους παρατηρεί ένα σκεπτικιστικό και αποξενωμένο κοινό. Η ιδέα της κυβέρνησης του κόσμου γίνεται όνειρο του χθες».