Μηχανορραφίες, σαμποτάζ, προδοσίες και κομμουνιστές μυστικοί πράκτορες: Οπως την αφηγείται ο καθηγητής Ιστορίας Ανδρέας Γερολυμάτος, η ιστορία της κατασκοπείας στην κατοχική Ελλάδα θυμίζει θρίλερ μυστηρίου. Μολονότι ο ανταρτοπόλεμος και η δράση οργανώσεων όπως το ΕΑΜ έχουν μέχρι σήμερα σχεδόν μονοπωλήσει το ενδιαφέρον των ιστορικών, ο κάτοχος της Εδρας Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Simon Fraser, στο Βανκούβερ του Καναδά, θεωρεί πως η συμβολή των περίπου 3.000 Ελλήνων πρακτόρων, που συνεργάστηκαν με τη βρετανική μυστική παραστρατιωτική υπηρεσία Special Operations Executive (Επιχειρήσεις Ειδικών Αποστολών) στη διάρκεια της Κατοχής, υπήρξε εξίσου σημαντική με την ένοπλη αντίσταση. Αλλωστε, με πρωτοβουλία της SOE οργανώθηκε, τον Νοέμβριο του 1942, η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, που αποτέλεσε το «πρώτο μεγάλο σαμποτάζ στην Ευρώπη» του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Αν και εγκατέλειψε την Ελλάδα μαζί με την οικογένειά του σε ηλικία έξι ετών, ο Ανδρέας Γερολυμάτος διατηρεί στενές επαφές με τη χώρα όπου γεννήθηκε. Εκτός από διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών «Σταύρος Νιάρχος» στο Πανεπιστήμιο Simon Fraser, είναι συγγραφέας μιας σειράς βιβλίων για τη νεότερη ιστορία της Ελλάδας, ενώ το γεγονός ότι βρίσκεται σε «ασφαλή» απόσταση από τη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα του επιτρέπει να καταπιάνεται με αγνοημένα ή ευαίσθητα ζητήματα του πρόσφατου παρελθόντος. «Ο σκιώδης πόλεμος: Κατασκοπεία στην κατεχόμενη Ελλάδα, 1941-1944» ήταν ο τίτλος της διάλεξης που έδωσε στο Κολλέγιο Deree στη διάρκεια της τελευταίας επίσκεψής του στην Αθήνα.
Με εντολή Τσόρτσιλ
Το 1939, με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το ενδιαφέρον της βρετανικής κυβέρνησης για την Ελλάδα και τη φαινομενικά «φιλογερμανική» κυβέρνηση Μεταξά αντανακλάται στον ολοένα αυξανόμενο αριθμό κατασκόπων της Secret Intelligence Service (Υπηρεσία Μυστικών Πληροφοριών), που εγκαθίστανται σε ελληνικό έδαφος. Λίγο αργότερα, τον Ιούλιο του 1940, ιδρύεται η SOE με εντολή του Τσόρτσιλ και απώτερο στόχο να αναλάβει τις «βρώμικες» δουλειές που αδυνατούσε να διεκπεραιώσει η –στελεχωμένη ως επί το πλείστον από μέλη της αριστοκρατικής τάξης– SIS, όπως οι δολιοφθορές και οι συνεργασίες με αντιστασιακούς σε ολόκληρη την Ευρώπη. Παρότι επισήμως συγχαίρουν τον Μεταξά για το «Οχι», οι Βρετανοί διατηρούν τις επιφυλάξεις τους. Αλλωστε, μπορούν ήδη να προβλέψουν πως «η Ελλάδα θα περάσει Κατοχή», εξηγεί ο κ. Γερολυμάτος: Εχοντας καταφέρει να αποκρυπτογραφήσουν των κώδικα που χρησιμοποιούσαν οι δυνάμεις του Αξονα για την αποστολή κρυπτογραφημένων μηνυμάτων, και γνωρίζουν για την επικείμενη επίθεση της Γερμανίας στην Ελλάδα από το φθινόπωρο του 1942.
Το «μεγαλύτερο μυστικό του πολέμου», η τεράστια επιχείρηση αποκρυπτογράφησης, έφτασε να απασχολεί έως και 5.000 άτομα στις κεντρικές της εγκαταστάσεις, στο Bletchley Park της Αγγλίας, όμως η ύπαρξή της δεν αποκαλύφθηκε παρά τρεις δεκαετίες αργότερα, το 1973.
Σταδιακά, οι απεσταλμένοι της SOE στην Ελλάδα χτίζουν ένα δίκτυο επαφών, αναζητώντας τους υποψήφιους συνεργάτες μεταξύ ατόμων που ήταν εξοικειωμένα με τη ζωή στην παρανομία – δηλαδή «κομμουνιστές, αναρχικοί και Βενιζελικοί», αναφέρει ο καθηγητής. Λόγω της εχθρικής τους στάσης απέναντι στο καθεστώς Μεταξά, οι συγκεκριμένες ομάδες ατόμων δεν θεωρούσαν ότι «πρόδιδαν την πατρίδα τους» συνεργαζόμενοι με Βρετανούς κατασκόπους. Φυσικά, ο αριθμός των Ελλήνων πρακτόρων της SOE αυξήθηκε σημαντικά στη διάρκεια της Κατοχής, αγγίζοντας έως και τους 3.000. Πρωταγωνιστικό ρόλο διαδραμάτισε αρχικά ο Γεράσιμος Αλεξάτος με το κωδικό όνομα «Οδυσσέας». Διαβάζοντας τις καλογραμμένες εκθέσεις του Αλεξάτου, ο κ. Γερολυμάτος άρχισε να αμφιβάλλει για το αν επρόκειτο πράγματι για έναν αμόρφωτο λαθρέμπορο, ενώ μετά το τέλος του Πολέμου τα ίχνη αυτής της αινιγματικής προσωπικότητας χάνονται οριστικά. Σίγουρα, πάντως, ο «Οδυσσέας» κινείτο σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο, παρέχοντας πολύτιμες πληροφορίες στον «Προμηθέα» – τον Βενιζελικό Ευριπίδη Μπακιρτζή ή «κόκκινο συνταγματάρχη», στον οποίο εμπιστεύτηκαν έναν ασύρματο οι Βρετανοί πράκτορες, όταν αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ελλάδα με την είσοδο των Γερμανών.
Καθοριστικό ρόλο στην πορεία των γεγονότων διαδραμάτισε, άθελά του, ο Αγγλος αξιωματικός John Atkinson. Ενας από τους στρατιώτες που βρήκε καταφύγιο στα σπίτια ελληνικών οικογενειών – και μάλιστα της υψηλής τάξης – όταν οι Γερμανοί εισέβαλαν στην Αθήνα, ο Atkinson κατάφερε να διαφύγει στη Μέση Ανατολή και λίγο αργότερα επέστρεψε στην Ελλάδα, προκειμένου να βοηθήσει την απόδραση άλλων στρατιωτών, με έδρα του τη μυστική βάση της SOE στην Αντίπαρο. Σύντομα, άρχισε να εμπλέκεται και σε άλλες παράνομες δραστηριότητες, όπως το σαμποτάζ ιταλικών πλοίων, χωρίς να παίρνει τις απαραίτητες προφυλάξεις – αντίθετα, κρατούσε σημειώσεις από κάθε επιχείρηση και ουδέποτε κατέστρεψε τον κατάλογο με τα ονόματα πρακτόρων, που του είχαν εμπιστευτεί. Στις αρχές του 1942, μία από τις πολλές γυναίκες, με τις οποίες διατηρούσε σχέσεις ο περιπετειώδης Atkinson, «τον πρόδωσε καταδίδοντάς τον στην αντικατασκοπεία», υποστηρίζει ο κ. Γερολυμάτος.
Τελικά, έπειτα από σύντομη μάχη, ο Βρετανός συνελήφθη από τους Ιταλούς και ομολόγησε τα πάντα, προκαλώντας τη σύλληψη πάνω από 50 κατασκόπων και αναγκάζοντας άλλους, μεταξύ των οποίων ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, να εγκαταλείψουν την Ελλάδα. Ετσι, σύμφωνα με τον Ελληνα ιστορικό, «χάθηκαν οι φυσικοί ηγέτες της χώρας, αφήνοντας ένα κενό, το οποίο κατέλαβαν τα ακραία στοιχεία». Στη λίστα με τα ονόματα, η οποία έπεσε στα χέρια των Ιταλών, ήταν και το όνομα του Μπακιρτζή.
Η SOE και το ΕΑΜ
Μετά τη διαφυγή του, τον ρόλο του «Προμηθέα ΙΙ» ανέλαβε ο Χαράλαμπος Κουτσογιαννόπουλος. Ενα χρόνο αργότερα, ο Κουτσογιαννόπουλος συνελήφθη μαζί με όλα σχεδόν τα μέλη του δικτύου και γλίτωσε την εκτέλεση μόνο χάρη στην παρέμβαση ενός άλλου πράκτορα της SOE, του Ιωάννη Πελτέκη, ο οποίος είχε καταφέρει να αποκτήσει πρόσβαση στο γραφείο του αρμόδιου Γερμανού στρατηγού. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως η «βρετανική ιστορία επιχείρησε να διαγράψει τον Atkinson», όπως αναφέρει ο κ. Γερολυμάτος, φτάνοντας μάλιστα στο σημείο να εξαφανίσει τα αρχεία για το υποβρύχιο «Τriumph» που «βυθίστηκε στη διάρκεια της μάχης με τους Ιταλούς». Ο Atkinson τελικά εκτελέστηκε με εντολή των Γερμανών, όμως για όσο διάστημα παρέμεινε στη φυλακή, «του έφερναν φαγητό όμορφες γυναίκες», συνεχίζει ο καθηγητής.
Μέχρι το τέλος του Πολέμου, η SOE διατηρούσε επαφές με όλες τις ελληνικές αντιστασιακές οργανώσεις, ενώ οι Βρετανοί πράκτορές της, με επικεφαλής τον Chris «Monty» Woodhouse και τον Eddie Myers, μεσολάβησαν για να επιτευχθεί η συνεργασία μεταξύ του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ στην «Επιχείρηση Χάρλινγκ» – την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου. Αργότερα, εντούτοις, η Υπηρεσία κατηγορήθηκε από την ίδια τη βρετανική κυβέρνηση επειδή διατηρούσε επαφές με αντιστασιακούς, και ιδιαίτερα το ΕΑΜ και το ΚΚΕ, ενώ επισήμως η Βρετανία στήριζε «την αποκατάσταση της μοναρχίας στην Ελλάδα», τονίζει ο κ. Γερολυμάτος. Κατά συνέπεια, η SOE απέσυρε τη στήριξή της από το ΕΑΜ.
Τα βιβλία του Ανδρέα Γερολυμάτου, που κυκλοφορούν στα ελληνικά: «Συγκρούσεις στα Βαλκάνια» (εκδ. Σαββάλας), «Κόκκινη Ακρόπολη, μαύρος τρόμος» (εκδ. Κοχλίας), «Κατασκοπεία στην αρχαία Ελλάδα» (εκδ. Κάκτος).