Διπλό μάθημα Ιστορίας

3' 36" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

ANNE APPLEBAUM

Iron Curtain. The Crushing

of Eastern Europe 1944-1956

εκδ. Penguin, σελ. 614

Για περίπου μισό αιώνα, η ιστοριογραφία σχετικά με την εγκαθίδρυση των κομμουνιστικών καθεστώτων στην Ανατολική Ευρώπη προσέκρουε σε σχεδόν αξεπέραστα εμπόδια. Πριν από το 1991, τα αρχεία των κρατών του πρώην ανατολικού μπλοκ παρέμεναν κλειστά και η πρόσβαση σε αυτά ήταν αδύνατη ή δυσχερής για το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής κοινότητας.

Από τη στιγμή όμως που τα αρχεία άνοιξαν, η ιστορική έρευνα άνθησε. Δεν είναι τυχαίο που δύο σημαντικά επιστημονικά περιοδικά ιδρύθηκαν τότε: το Journal of Cold War Studies στο Χάρβαρντ και το Cold War History στο Λονδίνο. Θεσμοί και εκδοτικοί οίκοι άρχισαν να συγκεντρώνουν και να εκδίδουν σημαντικό όγκο εγγράφων. Η σειρά Annals of Communism, από τις εκδόσεις του Πανεπιστημίου του Γέιλ, εξέδωσε αρκετούς τόμους από τα ρωσικά αρχεία. Εντυπωσιακή αναμφίβολα έκδοση αποτέλεσε το ημερολόγιο του Δημητρόφ, που επιμελήθηκε ο Κροάτης ιστορικός Ιβο Μπάνατς. Το ημερολόγιο αυτό αποτέλεσε σημαντικό εργαλείο για τους ειδικούς του ελληνικού εμφυλίου και διέλυσε αρκετούς διαδεδομένους μύθους, ιδιαίτερα αυτόν που ήθελε τον Στάλιν να είναι οργισμένος με την επιλογή του ΚΚΕ να προσφύγει στην ένοπλη σύγκρουση των ετών 1944-1946.

Τα αρχεία της Ανατολικής Ευρώπης είχαν, αναμφίβολα, σημαντική επίδραση και στην Ευρώπη. Σε χώρες όπως η Γαλλία και η Ιταλία μεταφράστηκαν και εκδόθηκαν πολλά ιστορικά τεκμήρια που αφορούσαν το παρελθόν των κομμουνιστών στις χώρες αυτές και τη σχέση τους με την ΕΣΣΔ. Ως αποτέλεσμα της διαθεσιμότητας αυτού του ανεκτίμητου αρχειακού πλούτου που εντοπίστηκε στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, ένας μεγάλος αριθμός Ευρωπαίων, Αμερικανών και Ρώσων ιστορικών εκπόνησε εξαιρετικές μελέτες για τη σοβιετική πολιτική στις αρχές του Ψυχρού Πολέμου.

Παντού, λοιπόν, τα αρχεία των κομμουνιστικών κρατών αντιμετωπίστηκαν ως ευλογία για την ιστορική παραγωγή. Παντού; Οχι! Στην Ελλάδα η έρευνα στα αρχεία της Ανατολικής Ευρώπης αντιμετωπίστηκε από αρκετούς με καχυποψία και προσέκρουσε σε μια σειρά εμποδίων, ανάμεσα στα οποία η ιδεολογική προκατάληψη υπήρξε προεξάρχουσα. Η κυρίαρχη στη Μεταπολίτευση αριστερή ιστοριογραφία προσέλαβε τα αρχεία αυτά ως επικίνδυνη απειλή για τη μνήμη της Αριστεράς και απέφυγε κάθε ουσιαστική εμπλοκή μαζί τους, παρά το γεγονός πως κάποιοι από αυτούς τους ιστορικούς επισκέφθηκαν ήδη από τις αρχές της δεκαετίας τα σοβιετικά αρχεία. Ως εκ τούτου δεν πρέπει να μας εντυπωσιάζει ότι υπάρχουν ακόμη στη χώρα μας κάποιοι έξαλλοι φανατικοί που εξακολουθούν να πιστεύουν πως η σφαγή των Πολωνών στο Κατίν πραγματοποιήθηκε από τους ναζί και όχι από τους Σοβιετικούς. Ως αποτέλεσμα, σχετικώς λίγα βιβλία εκδόθηκαν με βάση τις αρχειακές πηγές της Ανατολικής Ευρώπης, κυρίως από τη «σχολή της Θεσσαλονίκης» (Κόντης, Σφέτας, Μιχαηλίδης, Κατσάνος, Μαραντζίδης).

Το βιβλίο της Applebaum βασίζεται ακριβώς σε τέτοιας προέλευσης υλικό. Μέσα από ένα εξαιρετικά ζωντανό κείμενο και γεμάτο από παραδείγματα προσωπικών περιπτώσεων, η συγγραφέας παρουσιάζει τον τρόπο με τον οποίο οι Σοβιετικοί επέβαλαν την εξουσία τους στην Ανατολική Ευρώπη. Αξιοποιώντας την πλούσια βιβλιογραφία, που στηρίχθηκε στα πρόσφατα ανοιγμένα αρχεία, η Applebaum αναδεικνύει την κοινή λογική της επιβολής του κομμουνισμού στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης.

Το «Iron Curtain» δείχνει πως οι κομμουνιστές της Ανατολικής Ευρώπης, που εγκαταστάθηκαν στη διοίκηση ευθύς αμέσως με την είσοδο του Κόκκινου Στρατού στις χώρες αυτές, ανέπτυξαν παντού το ίδιο σχέδιο κατάκτησης της εξουσίας. Προκειμένου να υλοποιήσουν τον στόχο τους, συνεργάστηκαν στενά με τις σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες που βρέθηκαν επιτόπου από την πρώτη στιγμή και έθεσαν υπό έλεγχο τους μηχανισμούς προπαγάνδας, ιδιαίτερα τον Τύπο. Επιπλέον, αξιοποίησαν τις δυνατότητες κινητοποίησης που είχαν διαμέσου των υπό κομμουνιστικό έλεγχο μετωπικών οργανώσεων (γυναίκες, νέοι, κ.λπ.), ενώ απομόνωσαν ή και εξόντωσαν τους πολιτικούς τους αντιπάλους με την κατηγορία του φασίστα.

Το βιβλίο είναι αποκαλυπτικό, ιδιαίτερα για τον μη ειδικό στον κομμουνισμό αναγνώστη. Αποδεικνύει πως ο κομμουνισμός δεν ήταν ένα σύστημα που αναπτύχθηκε «από τα κάτω» όπως κάποιοι πιστεύουν. Στηρίχθηκε σε μηχανισμούς επιβολής που οργανώθηκαν «από τα πάνω». Υπό αυτήν την έννοια, μια ουσιώδης διαφορά ανάμεσα στον ολοκληρωτισμό της ναζιστικής Γερμανίας και αυτόν της Ανατολικής Ευρώπης βρίσκεται στο γεγονός πως ο δεύτερος δεν είχε καμιά ουσιαστική πολιτική υποστήριξη μέσα στις κοινωνίες των χωρών αυτών, όπως αυτή που δυστυχώς είχε ο ναζισμός στη μεσοπολεμική Γερμανία.

Για τον Ελληνα αναγνώστη, το βιβλίο αποτελεί ένα διπλό μάθημα Ιστορίας. Δεν αφηγείται απλώς τον αναγκαστικό εγκλεισμό εκατομμυρίων πολιτών πίσω από το σιδηρούν παραπέτασμα, αλλά δείχνει πώς περίπου θα είχαν εξελιχθεί τα πράγματα αν το ΚΚΕ είχε επιβάλει τους όρους του στην απελευθέρωση.

* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας και επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Καρόλου και στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή