NIAL FERGUSON
Ο μεγάλος εκφυλισμός
μετ.: Νίκος Ρούσσος
εκδ. Παπαδόπουλος, σελ. 182
Η εικόνα που δίνει ο Φέργκιουσον για τον κόσμο είναι απαισιόδοξη: επιβράδυνση της ανάπτυξης, ογκούμενα δημοσιονομικά χρέη, αύξηση ανισοτήτων, ανεργία, δημογραφικές ανατροπές, αντικοινωνικές συμπεριφορές… Το πρίσμα θέασης του κόσμου μέσα από τους θεσμικούς ιστορικούς πυλώνες τής άλλοτε ένδοξης Βρετανίας και των ΗΠΑ -προβοκατόρικο εδώ σε πολλά σημεία- δεν αποτελεί συχνά επιλογή των σύγχρονων θεωρητικών. Ωστόσο, το πώς παρακμάζουν οι θεσμοί και πεθαίνουν οι οικονομίες (ο υπότιτλος του Φέργκιουσον) ερμηνεύεται με τέσσερα μαύρα κουτιά του «Μεγάλου εκφυλισμού» που ξεκλειδώνουν τα μυστικά τους, σπονδυλωτά, στα κεφάλαια των αντίστοιχων κινητήριων δυνάμεων του καθημερινού βίου: τη δημοκρατική διακυβέρνηση, την αγορά στον καπιταλισμό, το νομικό σύστημα και το τοπίο του δικαίου και τις κοινωνίες των πολιτών (τις λέσχες πολιτών που είχαν εντυπωσιάσει τον Αλεξίς ντε Τοκβίλ στην Αγγλία και την Αμερική). Σε κάθε περίπτωση, ο Φέργκιουσον, σαν σε συνέχεια του προηγούμενου βιβλίου του «Πολιτισμός» (Παπαδόπουλος, 2012), αναλύει τον θρίαμβο της αγγλοαμερικανικής ζωής των τριών τελευταίων αιώνων, με τον τρόπο που η Αγγλία και οι ΗΠΑ είχαν οργανώσει τους θεσμούς αυτούς σε σχέση με τους Υπολοίπους του κόσμου. Περιγράφει τον τρέχοντα εκφυλισμό του κάθε θεσμού σαν να καταγράφει εγκεφαλικό επεισόδιο (με αντίστοιχες γραφικές παραστάσεις). Και είναι αρκετά πειστικός.
Το κύριο επιχείρημα του Φέργκιουσον στήνεται πάνω στο σχήμα «West and the Rest». Ενώ η Δύση είχε σημαντικό προβάδισμα σε σχέση με άλλες περιοχές του κόσμου ως προς την οικονομική δύναμη, το βιοτικό επίπεδο κ.ά., σήμερα το χάνει και βυθίζεται στη στασιμότητα ροκανίζοντας τη θεσμική κληρονομιά πέντε αιώνων. Οι αναπτυσσόμενες χώρες, με κορυφαίες την Κίνα και την Ινδία, γεφυρώνουν γρήγορα την απόσταση με εντυπωσιακή οικονομική ανάπτυξη. Πολλοί θεωρητικοί υποστηρίζουν ότι αυτό είναι φυσικό απότοκο της παγκοσμιοποίησης. Για τον σταρ-ιστορικό του Χάρβαρντ, όμως, υπάρχει κάτι βαθύτερο: η γεφύρωση του χάσματος μεταξύ Δύσης και Υπολοίπων έχει να κάνει λιγότερο με την άνοδο των Υπολοίπων και περισσότερο με την παρακμή και τη στασιμότητα της Δύσης.
Οταν, για παράδειγμα, ο Ανταμ Σμιθ τον 18ο αιώνα περιέγραφε το «στάσιμο κράτος» ως κατάσταση μιας άλλοτε πλούσιας χώρας που έχει πάψει να αναπτύσσεται τόνιζε κυρίως τον αντιδημοκρατικό, τον οπισθοδρομικό χαρακτήρα και τη φαυλότητά της: «Σε μια χώρα δε, όπου, μολονότι οι πλούσιοι ή οι κάτοχοι των μεγάλων κεφαλαίων απολαμβάνουν αρκετή ασφάλεια, οι φτωχοί ή οι κάτοχοι μικρών κεφαλαίων απολαμβάνουν ελάχιστη, αλλά είναι και εκτεθειμένοι, με το πρόσχημα της δικαιοσύνης, στον κίνδυνο της λεηλασίας και της αρπαγής από υποδεέστερους μανδαρίνους, η ποσότητα του παραγωγικού αποθέματος που απασχολείται σε όλους τους διαφορετικούς κλάδους που διεκπεραιώνονται στο εσωτερικό της δεν μπορεί ποτέ να ισούται με εκείνη που επιτρέπει η φύση και η έκταση αυτών των δραστηριοτήτων. Σε κάθε διαφορετικό κλάδο, η καταπίεση των φτωχών πρέπει να εδραιώνει το μονοπώλιο των πλουσίων που, απορροφώντας το σύνολο του εμπορίου για λογαριασμό τους, είναι σε θέση να αποκομίζουν πολύ μεγάλα κέρδη». Τότε, ο Σμιθ μιλούσε για την Κίνα (μια εμμονή των Αγγλων), αλλά όπως καταλαβαίνει ο καθένας -επιχειρηματολογεί ο Φέργκιουσον- το απόσπασμα θα μπορούσε να αναφέρεται στο τρέχον θεσμικό πλαίσιο της Αμερικής ή της Ευρώπης.
Στον «Μεγάλο εκφυλισμό», ο Φέργκιουσον υποστηρίζει ότι το οικονομικό μέλλον του δυτικού κόσμου θα συνεχίσει να είναι ζοφερό, αν οι πολιτικοί δεν προχωρήσουν σε, επωφελείς για τους λαούς, ριζικές μεταρρυθμίσεις των τεσσάρων θεσμικών πυλώνων που χάρισαν την οικονομική ηγεμονία στη Δύση από τον 16ο αιώνα και μετά. Διαλύει τη διαδεδομένη άποψη του Μ. Βέμπερ ή του Ντ. Λάντες κ.ά. ότι ο πολιτισμός αποτελεί βασική ανεξάρτητη μεταβλητή που καθορίζει την οικονομική ανάπτυξη. Επιπλέον, απορρίπτει άλλες εύλογες προοπτικές (φυσικούς πόρους και δυνάμεις, κλίμα, τεχνοαισιοδοξία) για την άνοδο της δυτικής οικονομίας. Θεωρεί ως επιτακτικό έναν μεγάλο θεσμικό μετασχηματισμό του δυτικού κόσμου. Οσον αφορά τους τέσσερις θεσμικούς πυλώνες, ο Φέργκιουσον υποστηρίζει ότι οι βασικές παθογένειες των δυτικών θεσμών περιλαμβάνουν τις ασθενείς κανονιστικές ρυθμίσεις στον χρηματοπιστωτικό τομέα, το σάπιο κράτος, την υποκατάσταση της κοινωνίας των πολιτών από γραφειοκρατίες σύγχρονων μανδαρίνων και τη διαρραγή του κοινωνικού συμβολαίου μεταξύ των γενεών (η έννοια περιγράφεται από τον Εντμουντ Μπερκ), ήτοι, της σύμβασης με την οποία οι τρέχουσες δημοσιονομικές πολιτικές παγιδεύουν και αγκυλώνουν το μέλλον των νέων αλλά και των αγέννητων.
Και για όσο διάστημα οι οικονομικές και πολιτικές διαδικασίες θα κυριαρχούνται από μανδαρίνους που υπηρετούν τις κερδοσκοπικές ελίτ, θα προχωράει ο θεσμικός εκφυλισμός του δυτικού κόσμου. Αποψη που δύσκολα μπορεί να απορριφθεί δίχως να μελετηθεί.