Ο αλησμόνητος ποιητής και μεταφραστής Κλείτος Κύρου είχε μια εμμονή με τις μεταφράσεις του Ελιοτ από τον Γιώργο Σεφέρη. Θεωρούσε τις περισσότερες γεμάτες λάθη που πρόδιδαν και το ύφος και το νόημα του πρωτοτύπου. Αγαπημένο του όμως πεδίο κριτικής ήταν οι τίτλοι των συλλογών. Στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του «Οπισθοδρομήσεις» σημειώνει μεταξύ άλλων: «Από το 1947 ο Ελιοτ άρχισε να τραβά το ενδιαφέρον μου. Με τον καιρό, το ενδιαφέρον μου μεταλλάχθηκε κυριολεκτικά σε πάθος. Κι αυτό το πάθος συνεχίστηκε ασίγαστο μέχρι το 1990 όταν κυκλοφόρησε η “Waste Land (Ερημη χώρα)" με τον ριζοσπαστικό τίτλο που επέλεξα και πιστεύω ακράδαντα πως είναι ο σωστός, “Ρημαγμένη Γη”…».
Μάλιστα, σε μια συνάντησή μας το 1988, μου είχε τονίσει πως ήταν βαθύτατα πεπεισμένος ότι στο μέλλον ο τίτλος του Σεφέρη θα πάψει να χρησιμοποιείται και θα καθιερωθεί στην ελληνική βιβλιογραφία ο δικός του. Δυστυχώς ή ευτυχώς η προφητεία του δεν επαληθεύτηκε. Το έργο του Ελιοτ –για ειδικούς και μη– εξακολουθεί να φέρει στη γλώσσα μας τον τίτλο «Ερημη χώρα».
Δεν ξέρω αν είναι ο σωστότερος, πάντως είναι πιο εύηχος.
Κάτι ανάλογο συνέβη και με το θεατρικό έργο του Αγγλου ποιητή «Φονικό στην εκκλησιά». «Φόνος στη μητρόπολη» μεταφράζει κάποιος οπαδός της ακρίβειας, και ακολουθεί έτερος με τη νουάρ απόδοση «Δολοφονία στον καθεδρικό ναό», λες και πρόκειται για αστυνομικό μυθιστόρημα της Αγκάθα Κρίστι.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στο πλαίσιο της ευγενούς άμιλλας των μεταφραστών πολλά μπορούν να συγχωρεθούν και να κατανοηθούν, όμως προσωπικά δεν μπορώ να κατανοήσω την αλλαγή τίτλου από τον ίδιο μεταφραστή, έστω κι αν πρόκειται για την ταλαντούχα μεταφράστρια και εξαίρετη ποιήτρια Τζένη Μαστοράκη (συστάσεις δεν χρειάζονται, νομίζω).
Η φίλη Τζένη Μαστοράκη κυκλοφόρησε σε νέα μετάφραση το εμβληματικό έργο του Σάλιντζερ «The Catcher in the rye», όχι με τον τίτλο που του έδωσε το 1973, «Ο φύλακας στη σίκαλη», μα με το λεκτικό τρενάκι «Στη σίκαλη, στα στάχια, ο πιάστης»! Τρεις λέξεις στην σειρά, που παραπέμπουν στο γνωστό ποίημα του Ρόμπερτ Μπέρνς, όπως το προσλαμβάνει και το παραφράζει ο κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος (βλ. σ. 221 της νέας έκδοσης).
Το βασικό πρόβλημα με τον αγγλικό τίτλο είναι βέβαια με την πρώτη λέξη του, που αποτελεί αθλητικό όρο, για την ακρίβεια θέση παίκτη στο μπέιζμπολ. Αν αναζητούσαμε κάτι παραπλήσιο σε αθλήματα γνωστά στην Ευρώπη, όπως το ποδόσφαιρο ή η υδατοσφαίριση, θα αναφέραμε τη θέση του τερματοφύλακα, αλλά ένας τίτλος «Τερματοφύλακας στη σίκαλη» θα ήταν αστείος. Η επιλογή της λέξης «φύλακας» στην πρώτη έκδοση δεν ήταν και η καλύτερη, αλλά ήταν επαρκής ως προς τον ρυθμό και το νόημα. Ο τίτλος πέρασε εύκολα στο αναγνωστικό κοινό, αγαπήθηκε εξίσου με το περιεχόμενο, καθιερώθηκε στη βιβλιογραφία και τις φιλολογικές σπουδές και τώρα η αλλαγή του ξενίζει. Και ξενίζει ακόμη περισσότερο αφού η νέα εκδοχή δεν λύνει το μεταφραστικό πρόβλημα του αθλητικού όρου. Το εύρημα της Μαστοράκη στη νέα έκδοση είναι ποιητικής καταγωγής. Η ρηξικέλευθη πρότασή της «Στη σίκαλη, στα στάχια, ο πιάστης» μπορεί να ηχεί μελωδικά (αν και δεν ξέρω ελληνική λέξη «πιάστης»), όμως δεν εντυπώνεται με την πρώτη ματιά και δεν μπορεί να καλύψει την παλιά, απέριττη εκδοχή. Βάζω στοίχημα πως δύσκολα θα καθιερωθεί. Απόδειξη; Προ ημερών, σε κεντρικό βιβλιοπωλείο, μια κοπέλα απευθύνθηκε στον πωλητή λέγοντας το εξής αμίμητο: «Μου δίνετε τον καινούργιο φύλακα στα στάχια;»
Ας ευχηθούμε, καινούργιος ή παλιός, ο Catcher του Σάλιντζερ να αγαπηθεί από μια νέα γενιά αναγνωστών, στην οποία προφανώς και απευθύνεται η αναθεωρημένη έκδοση.